Orð og tunga - 01.06.2005, Page 85

Jón Axel Harðarson: Hví var orðið guð upphaflega hvorugkynsorð? 83
í indóevrópsku var það sem sé aðeins orðið *demó- sem hafði al-
mennu merkinguna 'guð'. Víkjum nú stuttlega að örlögum þessa orðs
í germönsku.
3 Germ. *tiwa-
í frumgermönsku breyttist *demó- í *teiwa-, síðar *tlwa-.* * 5 Fleirtölu-
myndir orðsins hafa haldið upprunalegri merkingu sinni, sbr. físl. tív-
ar 'guðir'. Reyndar kemur þessi merking einnig fram í nokkrum sam-
setningum, sbr. hanga-týr (Óðinn) og reiðar-týr (Þór). í ósamsettri ein-
tölu hefur *tiwa- hins vegar fengið merkinguna 'himinguð', sem gamla
rótarnafnið *dku- hafði. Hér hefur orðið því fyrst um sinn táknað höf-
uðguð Germana, sem samsvaraði nokkurn veginn Seifi meðal Grikkja
og Júpiter meðal Rómverja. Seinna lenti *thua- í samkeppni við Þór,
sem hafði allvítt starfssvið, en var upphaflega þrumuguð líkt og Seif-
ur og Júpiter. Var *tiwa- þá falið hlutverk herguðsins, sbr. lýsingar Týs
í forníslenzkum heimildum, en þær eru í samræmi við latnesk rit, þar
sem Týr er yfirleitt nefndur Mars.
Hér hefur verið drepið á merkingarþróun germanska orðsins *tiwa-
og nefnd nokkur dæmi úr forníslenzku. í öðrum germönskum málum
lifir orðið aðeins í guðsheitinu Týr og í nafni f-rúnarinnar.
4 Germ. *ansu-
Frumgermanska hafði fleiri orð sem notuð voru um guðlegar verur.
Hér er átt við fyrirrennara íslenzku orðanna ás og guð. Orðið ás, sem í
forníslenzku hafði myndirnar qss og óss í nefnifalli og ásar í eignarfalli
eintölu,6 er orðið til úr frumgermanska w-stofninum *ansu-, sbr. frn.
Asugisalas = A(n)su-gisalas (ef.) á spjótskaftinu frá Kragehul í Dan-
mörku7 og AsugasdÍR = A(n)su-gastÍR á steininum frá Myklebostad í
Meiser 1998: §§ 63.2, 67.2.
'’Ritunin *teiwa- og *tiwa- samsvarar *tejua og *tiua-. Hér er fyrrnefnda ritunin val-
in, sökum þess að algengast er að tákna frumgermanskt [ei] og [u] með ei og w.
6Um miðbik eða á seinni hluta 12. aldar breyttist qss í óss við það að nefjað Q varð
ó. En vegna áhrifa frá orðum sem höfðu beygingarhljóðanið (morfófónemið) /q~ (g~)
á/ helzt þó eldri myndin qss við hlið hinnar yngri.
7Aldursákvörðun þessarar ristu er nokkuð á reiki. T.d. telur Antonsen (1975: 35)
hana vera frá um 300, en Krause (1971: 152) frá öndverðri 6. öld.