Orð og tunga - 01.06.2005, Page 130

128
Orð og tunga
3.4 Hugtök
Sá sem skoðar OH hlýtur að velta því fyrir sér hvernig hugtakaheitin
í bókinni voru valin. I formála bókarinnar kemur fram að höfundur
hafi fyrst og fremst valið hugtök sem lúta að óhlutkenndum fyrirbær-
um, svo sem tilfinningum, skynjun, afstöðu, eiginleika, hæfileika og
framkomu. Þá má sjá að höfundur hefur gætt þess að finna samsvar-
andi andheiti við hvert hugtakaheiti sem notað er, ef slíkt andheiti er
til. Þannig kallast á hugtakaheiti eins líf og dauði, leti og dugnað-
UR, VIT/SKYNSEMI Og VITLEVSA/ÓRÁÐ, SÖK Og SAKLEYSI, DAGUR/DAGTÍMI Og
NÓTT/NÆTURTÍMI, NÍSKA Og RAUSN O.S.frV.
Hugtökin í OS eru svo mörg (samtals 840) að það er töluverð skör-
un á milli þeirra. Það eru jafnvel dæmi um hugtakaheiti sem eru ná-
lægt því að vera samheiti. Þannig er það t.d. með hugtökin ávítur,
skammir og umvöndun. Þar sem orðalag sem tengist þessum þremur
hugtökum hlýtur að vera mjög svipað hefði legið beinast við að nota
eitt hugtak í stað þessara þriggja og spara lesendum þá fyrirhöfn að
leita að sams konar orðalagi á þremur stöðum í bókinni.
Annað dæmi eru hugtökin svik og vanefndir. Með seinna hug-
takinu fylgja aðeins 10 máldæmi og flest þessi dæmi er líka að finna
undir svik. Þarna hefði verið hægur vandi að búa til hugtakaheitið
svik/vanefndir og setja öll máldæmin með hugtökunum svik og vanefnd-
ir undir það heiti. Reyndar eru ótrúlega mörg hugtök í OH sem taka
minna en 20 línur af dæmum og standa því varla undir því að vera
sjálfstæðar flettur, t.d. hugtökin áhrifaleysi, fyrirferð, hagkvæmni, játn-
ing, söknuður og umbrot. Þetta bendir til þess að hugtakalýsinguna
hefði þurft að skoða betur þannig að hugtökin yrðu færri en jafnframt
viðameiri.
Heimildaskrá
Helgi Haraldsson og Valerij R Berkov. 1997-1998. Ritdómur um Orða-
stað. íslenskt mál og almenn málfræði 19-20:243-250.
íslensk orðabók. 2002. Mörður Arnason ritstj. Þriðja útgáfa, aukin og
endurbætt. Reykjavík: Edda.
Jón G. Friðjónsson. 1993. Mergur málsins. íslensk orðatiltæki, uppruni,
saga og notkun. Reykjavík: Örn og Örlygur - bókaklúbbur hf.
Simensen, Erik. 1995. Ritdómur um Orðastað. LexicoNordica 2:281-286.