Orð og tunga - 26.04.2018, Qupperneq 128

Matteo Tarsi: Að halda upp lögum og reglu 117
sé viðurkennd tvenna sem komi fyrir á hliðskipaðan hátt t.d. í föstu
orðatiltæki. Slíkt orðatiltæki gæti verið að halda uppi lögum og reglu. Af
þessu leiðir að upprunalega merkti orðið lögregla einungis ‘sem hefur
umsjón með að halda uppi lögum og reglu’. Þetta útskýrir einnig af
hverju orðið kemur fyrst fyrir í samsetningum eins og lögreglumaður
sem bókstaflega þýddi ‘maður sem hefur umsjón með að halda uppi
lögum og reglu’.
Um faðerni orðsins (2. lið) bendir sumt til að Konráð Gíslason hafi
verið smiður þessa orðs. Fyrst og fremst vegna þess að orðið lög reglu-
maður kemur fyrst fyrir í texta sem að hluta til var saminn af Fjölnis-
manninum og svo einnig vegna þess að Konráð skráir orðin lög reglu-
maður og lögregla undir orðinu politi í hinni dönsku orðabók sinni sem
gefin var út árið 1851. Útilokað hefur verið að hinn höfundur Skírnis-
fréttanna 1836, Jónas Hallgrímsson, hafi staðið að smíði þessa orðs
vegna þess að hann virðist hvorki nota orðið fyrir né eftir 1836. Hann
kýs frekar að nota dönskuslettuna pólití og orð samsett af henni.
Hvað samband orðsins lögregla og danska tökuorðsins pólití áhrærir
kemur skýrt fram í hinum athuguðu heimildum að orðin hafi keppt
hvort við annað um nokkurra áratuga skeið. Samkeppnin stendur
einn ig bak við merkingarútvíkkun úr lögregla ‘lögreglumaður’ í lög-
regla ‘lögreglustofnun’. Slík merkingarþróun hefur verið útskýrð á
þann veg að fyrst hafi orðið lögreglumaður verið stytt í lögregla við
brott fall stofnliðar, væntanlega vegna áhrifa frá danska tökuorðinu
pólití sem einnig gat merkt ‘lögreglumaður’. Þar á eftir fékk orðið lög-
regla einnig merkinguna ‘lögreglustofnun’ sem var önnur merking
danska tökuorðsins. Þetta ferli hefur verið útskýrt sem sýnekdóka af
gerðinni pars pro toto þar sem hluti er látinn tákna heildina.
Heimildir
Aðalgeir Kristjánsson. 1972. Brynjólfur Pétursson — ævi og störf. Reykjavík:
Hið íslenzka bókmenntafélag.
Aðalgeir Kristjánsson. 2003. Síðasti Fjölnismaðurinn — Ævi Konráðs Gíslasonar.
Reykjavík: Skrudda.
Alexander Jóhannesson. 1929. Die Komposita im Isländischen. Rit Vísindafélags
Íslendinga IV. Reykjavík: Prentsmiðjan Gutenberg.
Benveniste, Émile. 1958. Les verbes délocutifs. Í: Hatcher, Anna Granville
og Karl-Ludwig Selig (ritstj.). Studia philologica et litteraria in honorem L.
Spitzer, bls. 57–63. Bern: Francke.
Benveniste, Émile. 1969. Le vocabulaire des institutions indo-européennes. 2.
bindi. París: Les Éditions de Minuit.
tunga_20.indb 117 12.4.2018 11:50:50