Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Side 16

G u n n a r Þ ó r B j a r n a s o n
16 TMM 2010 · 3
Í raun væru þeir „grímulausir innlimunarmenn“ sem hefðu notað
minningu Jón Sigurðssonar í eigin þágu og „atað hana auri“. „Hann
var Íslendingur“, skrifaði þessi mikli aðdáandi þjóðhetjunnar, á meðan
heimastjórnarmenn væru í taumi danskra og hálfdanskra manna.5
Ummæli af þessum toga mátti oft lesa í blöðum á árinu 1908 þegar
sjálfstæðisbaráttan var í algleymingi og hart deilt um „uppkastið“ sem
svo var kallað. Það var frumvarp að lögum um samband Íslands og
Danmerkur sem samninganefnd skipuð fulltrúum beggja þjóðanna
hafði náð samstöðu um, að Íslendingnum Skúli Thoroddsen undan­
skildum. Allt fór á annan endann í íslenskum stjórnmálum og skiptust
landsmenn í tvær andstæðar fylkingar með og á móti uppkastinu þar
sem ásakanir um svik og landráð gengu á víxl milli manna. Báðar
fylkingarnar töldu sig halda á lofti merki Jóns Sigurðssonar. Fylgismenn
uppkastsins með ráðherra Íslands, Hannes Hafstein, í fylkingarbrjósti
sögðu að uppkastið væri „að miklum mun fullkomnara, frjálslegra og
hagkvæmara landi voru“ heldur en Jón hefði nokkurn tíma gert sér
vonir um á sínum tíma.6 Með því væru lögfest „öll þau rjettindi, er Jón
Sigurðsson hefði farið fram á fyrir Íslands hönd í ritum og ræðum, og
farið væri fram á í uppástungum á Þjóðfundinum 1851, og alþingi 1867
og 1869“.7 Í einni blaðagrein voru þessi atriði talin upp lið fyrir lið og
síðan spurt: „Sér nú ekki hvert mannsbarn, að hér er engu minsta hæti
slept, af kröfum Jóns Sigurðssonar, en stórmikið meira fengið?“8 Og
róttækustu þjóðfrelsissinnunum var vinsamlegast bent á að Jón hefði
verið „eindreginn sambandssinni“ og talið skilnað við Danmörku frá­
leitan.9
Andstæðingar uppkastsins áttu ekki alltaf auðvelt með að svara
þessum fullyrðingum mótstöðumanna sinna. Þeir dóu þó ekki ráða­
lausir. Höfuðblaði landsins, Ísafold, var ritstýrt af Birni Jónssyni, verð­
andi ráðherra. Hann barðist með kjafti og klóm gegn uppkastinu. Í
Ísafold birtust athyglisverðar hugleiðingar 17. júní 1908, einmitt þegar
uppkastsslagurinn stóð sem hæst. Höfundur þeirra beindi orðum sínum
til þeirra manna er vildu samþykkja uppkastið og sagði að þrátt fyrir allt
„þykjumst vér standa nær Jóni Sigurðssyni en þér gerið, miklu nær“. Á
þeim þremur áratugum sem liðnir væru frá dauða Jóns hefði svo margt
breyst. „Kemur ykkur til hugar, að hann stæði þar enn, sem hann stóð
fyrir 30 árum, ef hann lifði? Gerið þér svona lítið úr mikilmenninu?
Er hún þetta, öll ykkar virðing á honum? Vitið þér ekki, að hugsjónir
verða aldrei að stöðupolli? Þær standa aldrei kyrrar. Með hverri stund,
sem líður, færast þær til um aðra.“ Til þess að komast að því hvar Jón
stæði gagnvart uppkastinu væri „ekkert vit í að færa árið 1908 til hans.