Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Blaðsíða 18

G u n n a r Þ ó r B j a r n a s o n
18 TMM 2010 · 3
En nokkrum árum síðar var Jón Sigurðsson í öðru hlutverki. Hann
var orðinn liðsmaður þeirra sem börðust gegn aðild Íslands að Atlants­
hafsbandalaginu. Miðvikudaginn 30. mars árið 1949 mátti samkvæmt
frásögn Þjóðviljans sjá „hvernig minnismerki Jóns Sigurðssonar hvarf
smám saman bak við bandaríska gasmekki, en grímuklæddir kylfumenn
stigu óheimlegan villimannadans umhverfis líkneskið“. Þessi mynd
„mun geymast í hugum þúsundanna, sem á horfðu, táknræn mynd um
hina geigvænlegu atburði þessa dags, þá atburði, sem áttu að afmá lífs­
verk Jóns Sigurðssonar á sama hátt og gasið byrgði mynd hans“. Innan
við þremur mánuðum síðar hefðu ráðamenn Íslands, „ærðir af röddum
sjúkrar samvizku“, lagt blómsveig við styttu þjóðhetjunnar líkt og þeir
teldu sig „geta rænt Jóni Sigurðssyni frá þjóð sinni. En Jón Sigurðs­
son er ekki dáinn, heldur lifir hann. Hann lifir í öllum þjóðhollum
Íslendingum og aldrei hefur hann verið þjóð sinni jafn nákominn og
eftir 30. marz.“14
Hverjir voru þjóðhollir og hverjir ekki, þar var efinn. Þeir sem Þjóð­
viljinn sakaði um svik við Jón Sigurðsson í mars 1949 og arftakar þeirra
hafa ekki heldur verið í vandræðum með að túlka hugmyndir Jóns
sér í hag. Um það væri hægt að nefna mýmörg dæmi. Hér verður látið
nægja að vitna í Hannes Hólmstein Gissurarson stjórnmálafræðing sem
skrifaði þetta á útmánuðum ársins 2008: „Jón var frjálslyndur íhalds­
maður og frá honum beinn sögulegur þráður um Hannes Hafstein,
Jón Þorláksson, Ólaf Thors og Bjarna Benediktsson til Davíðs Odds­
sonar.“15
Eftir því sem lengra leið frá lýðveldisstofnun dofnaði nokkuð áhugi
Íslendinga á Jóni Sigurðssyni. Í skólum var smátt og smátt hætt að
nota kennslubækur í sögu sem voru innblásnar af þjóðernishyggju og
hetjudýrkun. Þekkingu á þjóðhetjunni hrakaði og 17. júní veslaðist hálf­
partinn upp; varð smátt og smátt gamaldags og merkingarsnauður. Að
minnsta kosti virtist fólk sýna þjóðhátíðardeginum æ minni áhuga þótt
Jóni hafi enn verið sungið lof í hátíðarræðum. Á sama tíma færðist líf og
fjör í aðrar hátíðir, til dæmis Gay Pride og menningarnótt í Reykjavík.
Þær virtust einhvern veginn hafa meiri tilgang og höfða til æ fleiri.
Sjaldnar var gripið til Jóns í stjórnmálabaráttu samtímans. Á öndverðri
21. öld mátti því með réttu spyrja, eins og Sverrir Jakobsson gerði á
blöðum þessa tímarits árið 2003, hvort sá tími nálgaðist ekki að þjóðin
gleymdi hreinlega þjóðhetjunni. Svo varð hrun og samskipti Íslendinga
við aðrar þjóðir færðust í brennidepil. Þá var aftur þörf fyrir þjóðhetju.