Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Qupperneq 99

Á d r e p u r
TMM 2010 · 3 99
eða skógrækt. Þessi tvískipting er mikið áhyggjuefni fornleifafræðinga og er
ýmsum brögðum beitt til að draga úr neikvæðum áhrifum hennar og stuðla að
meiri gæðum björgunargrafta og auka miðlun á niðurstöðum þeirra. Það er
ekkert náttúrulögmál að björgunargreftir þurfi að vera lélegir, og mörg dæmi
er um björgunarrannsóknir sem eru betri en vísindarannsóknir, en vegna þess
að þeir sem borga brúsann líta að jafnaði á slíkar rannsóknir sem hindrun í
vegi sinna markmiða – að byggja veg eða virkjun – og reyna yfirleitt að leita
allra leiða til að lágmarka útgjöld sín og gefa sem stystan tíma til rannsóknanna
er heildarniðurstaðan sú að slíkar rannsóknir skila litlum árangri. Þetta er ein­
staklega hlálegt í ljósi þess að björgunarrannsóknir velta margfalt meira fé en
vísindalegar fornleifarannsóknir, en þar sem arðsemi þess fjár er mæld á for­
sendum framkvæmdanna en ekki menningarlegs gildis, þá myndast ekki hvati
til að tryggja að uppgreftirnir skili raunverulegum menningarlegum ávinn­
ingi. Flestir framkvæmdaaðilar líta á fornleifar eins og hverja aðra mengun
sem þurfi sérhæft starfsfólk til að fjarlægja og þeim stendur á sama um hvað
verður um upplýsingarnar að verki loknu. Þetta veldur þeirri þverstæðu að þó
að hundruðum milljóna sé varið til björgunarrannsókna þá skila þær miklu
minni árangri en vísindalegar rannsóknir sem margfalt minna fé er varið til. Í
þessu eins og svo mörgu öðru eru það neytendur og skattgreiðendur sem eru
hlunnfarnir – það eru á endanum þeir sem bera kostnaðinn sem er í engu sam­
hengi við rýrar eftirtekjurnar.
Ástandið á Íslandi
Hér á Íslandi var reglan um að framkvæmdaaðilinn borgi innleidd í þjóð­
minjalög árið 1989 en það hefur einkum verið á síðustu 10 árum sem verulega
hefur farið að reyna á framkvæmd þeirra laga. Slíkir uppgreftir hafa verið
stórir og smáir en stóru verkefnin hafa verið fá og enginn einn íslenskur forn­
leifafræðingur hefur haft af því atvinnu að sinna björgunarrannsóknum ein­
göngu. Íslenskir fornleifafræðingar hafa jöfnum höndum fengist við björgun­
aruppgrefti og vísindalegar rannsóknir og hér hefur því ekki myndast stétt
björgunar­fornleifafræðinga eins og í mörgum nágrannaríkjum okkar. Það er
kostur því þegar vísindalegur metnaður situr í fyrirrúmi eru mestar líkur á því
að björgunaruppgröftur skili raunverulegum arði, nýrri þekkingu. Það hefur
einnig verið kostur að flestir stærstu framkvæmdaaðilarnir hafa verið sveitar­
félög og opinber fyrirtæki og stofnanir á borð við Vegagerðina og Landsvirkjun.
Sumir þessara aðila hafa haft sjálfstæðan metnað til að hlúa vel að þeim forn­
leifarannsóknum sem þeir hafa þurft að bera ábyrgð á. Má sérstaklega nefna
Reykjavíkurborg en uppgröftur hennar í Aðalstræti árið 2001 er skólabókar­
dæmi um vel heppnaða björgunarrannsókn. Til skamms tíma leit því út fyrir
að á Íslandi mætti takast að koma á kerfi þar sem gæði björgunarrannsókna
væru a.m.k. ekki kerfisbundið lakari en gæði vísindalegra rannsókna.