Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Qupperneq 100

Á d r e p u r
100 TMM 2010 · 3
Útboð og lággæðarannsóknir
Þótt gert sé ráð fyrir útboðum í þjóðminjalögum hefur verið lítið um þau á
Íslandi fyrr en á allra síðustu árum. Útboð geta verið góð aðferð til að ná niður
kostnaði og til að tryggja gæði verkanna sem unnin eru. En til þess að það
gangi upp þurfa það að vera hagsmunir þeirra sem bjóða út að verkið sé vel
unnið. Kona sem vill byggja sér hús velur þann sem hún treystir best til að
byggja húsið vel af því að hún á eftir að búa í því eða hagnast af því að selja það,
en hún hefur ekki samskonar hagsmuni af því að hugsanleg fornleifarannsókn
sem gerð er til að byggja megi húsið verði vönduð og skili markverðum niður­
stöðum. Ef hún er sálarlaus auðmaður eða ríkisforstjóri þá er beinlínis líklegt
að hún leitist við að láta vinna fornleifarannsóknina eins fljótt og illa og hún
kemst upp með. Útboð eru auðvitað fyrst og fremst hugsuð til að ná niður
kostnaði og til þess geta þau hentað ágætlega þar sem stærð og umfang verka
er þekkt og hægt er að fara eftir viðurkenndum stöðlum þegar ákveðið er
hvernig verkið skal unnið. Það á ekki við um fornleifauppgröft. Það er aldrei
hægt að vita fyrirfram hvað finnst og áætlanir eru því alltaf háðar óvissu. Þetta
þýðir í reynd að fjárhagslegur ábati verktakans eykst eftir því sem minna finnst
– verktaki sem stjórnast meira af fjárhagslegum ávinningi en vísindalegum
metnaði getur freistast til að grafa hratt og illa. Það versta er síðan að af því að
uppgröftur verður aldrei endurtekinn þá er erfitt að sanna að vinnubrögðin
hafi verið léleg, og ómögulegt að bæta fyrir jafnvel þó að upp komist. Þetta er
ástæðan fyrir því að þó að víða um heim tíðkist að fyrirtæki taki að sér forn­
leifauppgrefti þá eru það undantekningalítið fyrirtæki sem fornleifafræðingar
eiga og reka. Sú ráðstöfun að ráða verktakafyrirtæki sem aldrei hafði komið
nálægt fornleifarannsóknum til að framkvæma fornleifauppgröft á svoköll­
uðum Alþingisreit sumarið 2008 orkar því tvímælis svo ekki sé meira sagt. Ég
veit ekkert um það fyrirtæki og það er auðvitað möguleiki að því stjórni eld­
heitt hugsjónafólk sem ekkert vill frekar en vandaða fornleifarannsókn – ég
vona það. En það væri óvarkárni að halda það, og ljóst a.m.k. að með þessu er
skapað fordæmi fyrir því að nákvæmlega hver sem er, bakarar, ljósmæður og
heildsalar, geti boðið í fornleifarannsóknir til að græða á því fé að moka burtu
íslenskum menningararfi hratt og örugglega. Það er það sem framkvæmdaað­
ilinn, í þessu tilfelli Framkvæmdasýsla ríkisins, vill því þannig telur hún sig
geta náð niður kostnaði við þær framkvæmdir sem hún sýslar með. Það er
skammsýni og í raun sóun á almannafé.
Fornleifafræðingar sem ráðnir eru til starfa fyrir svona fyrirtæki eiga á
hættu að komast í óþolandi stöðu. Uppgraftarleyfi eru gefin út á þeirra nafn og
þeir bera faglega ábyrgð á verkinu og þurfa að svara fyrir ef eitthvað misferst
eða vantar uppá. Þar sem þeir halda hinsvegar ekki um pyngjuna geta þeir ekki
tekið ákvarðanir á faglegum forsendum ef eitthvað finnst sem krefst aukaút­
gjalda. Til dæmis má taka að í verklýsingu fyrir uppgröftinn í Aðalstræti árið
2001 var ekki gert ráð fyrir að miklar leifar frá landnámsöld myndu finnast.
Árbæjarsafn, sem sá um verkið fyrir hönd Reykjavíkurborgar, og Fornleifa­