Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Blaðsíða 101

Á d r e p u r
TMM 2010 · 3 101
stofnun sem vann það, voru fyrirfram sammála um að litlar líkur væru á
slíkum leifum og gerðu ekki ráð fyrir þeim í samningi sem gerður var um
kostnað áður en verkið hófst. Þegar svo heill skáli fannst – sá sem nú gefur að
líta á Landnámssýningunni – kom aldrei til álita annað en að gera umfangs­
miklar og dýrar greiningar og margskonar aukarannsóknir á honum. Afrakst­
ur þeirra má nú sjá á sýningunni. Fornleifastofnun tók á sig þann viðbótar­
kostnað, og þurfti raunar enga umhugsun um enda var hinn vísindalegi ávinn­
ingur augljós og ótvíræður. Þetta þykir svo sjálfsagt að ég sem þátttakandi í
þessu nánast fyrirverð mig að nefna það. Verktaki sem þarf ekki að gæta að
orðspori sínu sem trúverðugur rannsóknaraðili hefði á hinn bóginn verið í
fullum rétti að moka slíkum leifum burt og hefði átt kröfu á að fá aukagreiðslu
fyrir að gera það ekki. Víkingaaldarskálar eru að sönnu ekki við hvert fótmál
og algengara er að uppgraftarstjórar standi frammi fyrir minni álitamálum en
þá getur líka verið erfiðara að virkja áhuga almennings. Ef þeir eru á mála hjá
hörðum peningamönnum þá geta þeir lent í því að vera neitað um fé til að gera
nauðsynlegar greiningar af því að það gæti skert hagnaðarvon viðkomandi
fyrirtækis.
Þetta er ein helsta af mörgum ástæðum þess að það getur alls ekki gengið að
aðrir en fornleifafræðingar geti verið verktakar við fornleifarannsóknir. Þetta
er einnig ástæða þess að Alþingisreitsmálið er meiriháttar áfall fyrir íslenska
fornleifafræði. Það hefur verið opnað fyrir að hver sem er geti boðið í fornleifa­
rannsóknir og að hér skapist hefð fyrir lággæðarannsóknum vegna fram­
kvæmda.
Hvað ber að gera?
Það er grátlegt að þurfa að berjast fyrir slíku grundvallarmáli, því það er ekki
eins og allt verði sjálfkrafa fullkomið ef bara fornleifafræðingar fá að bítast um
verkin. Það myndi að vísu bægja frá þeim hættum sem hér hafa verið útlist­
aðar en við ættum að geta gert enn betur. Það er ef til vill lán í því óláni sem
yfirstandandi kreppa er að nú ætti að gefast svigrúm til að stokka spilin og gefa
upp á nýtt. Við þurfum skipulag sem tryggir að fornleifar séu rannsakaðar
skynsamlega og með því á ég við að mestur arður, fjárhagslegur og menningar­
legur, fæst ef fornleifarannsóknir eru skipulagðar á vísindalegum grunni og
gerð skýr krafa um vísindalegan árangur þeirra. Slíkar kröfur vefjast ekkert
fyrir öðrum vísindagreinum og má raunar segja að þetta sé ekki merkilegt
stefnumál: að fornleifarannsóknir verði að skila áþreifanlegum rannsóknar­
niðurstöðum sem geti haft vægi í vísindalegri umræðu. En það þarf að hafa
slíka stefnu. Og hún þarf að vera afdráttarlaus, sem þýðir að engan afslátt má
veita þó að tilefni rannsóknanna sé ekki endilega mjög göfugt.
Slíkri stefnu verður ekki framfylgt með einu saman eftirliti. Eftirlit getur
verið nauðsynlegt en það er í eðli sínu geldandi. Það dettur engum í hug að hafa
opinbert eftirlit með leikhússtarfi og þó er alveg álitamál hvort sé verra: lélegt
leikhús eða lélegur fornleifauppgröftur. Raunverulegt aðhald getur bara komið