Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Síða 136

D ó m a r u m b æ k u r
136 TMM 2010 · 3
átti eftir að verða afdrifarík að tvennu leyti; Jón rakst á bók í bókaskápnum á
bernskuheimili sínu og hann hóf að birta greinar í blöðum þar sem gífuryrðin
fuku í allar áttir – en því átti hann eftir að halda áfram fram undir það síðasta.
Bókin var Íslensk þjóðlög sem séra Bjarni Þorsteinsson hafði safnað og gefið út
á árunum 1906–09 og hér opnaðist Jóni alveg nýr heimur. Fram að þessu hafði
hann gert lítið úr íslenskum þjóðlagaarfi og sagt þjóðlögin „fá og ómerkileg“
en eftir þetta áttu þau eftir að setja mark sitt á allar hans tónsmíðar. Í næstu
ferð hans hingað til lands árið 1925 reyndi hann að skrá niður þjóðlög eftir
heyrn en komst þá að því að evrópskt nótnaskrifarkerfi gerir ekki ráð fyrir
þeim kvarttónum og skrauti sem einkenna lögin, og varla einu sinni tónteg­
undunum heldur, og því hafði hann meðferðis nýmóðins upptökutæki frá
Berliner Phonogramm­Archiv í næstu ferð. Jón gerði sér nokkrar ferðir til
þjóðlagasöfnunar hér á landi eftir þetta en strax árið 1922 má heyra áhrif þjóð­
laganna í Fjórum píanólögum op. 2. Jón ritaði einnig grein í Skírni sama ár, þar
sem hann gerir grein fyrir eðli íslenskra þjóðlaga. Greinina nefndi hann
„Íslenskt tónlistareðli“ og þar setur hann fram þá skoðun að þjóðlögin sjálf
gætu ekki talist list heldur séu þau „efni í list“ – þ.e. eðli laganna frekar en lögin
sjálf.
Eftir að Jón tók til við tónsmíðarnar af fullum þunga lagði hann mikið á sig til
að koma þeim á framfæri í Þýskalandi. Framan af gekk það hreint ekki illa.
Frumflutningur Trilogia piccola árið 1925 var reyndar afgreiddur sem „smá­
ræði“ enda er hún byrjandaverk; en frumflutningur Orgelkonsertsins tíu árum
síðar fékk almennt góða dóma og þegar þrjú verk eftir Jón voru flutt af ekki
ómerkilegri hljómsveit en Berlínarfílharmóníunni árið 1936 var gagnrýnin
ákaflega vinsamleg. Þegar Orgelkonsertinn var fluttur aftur nokkrum árum
síðar, eða árið 1941, kvað hins vegar við annan tón, því þá var hann talinn
„fátítt hneyksli“ – enda voru þá komnir aðrir tímar. Jón bugaðist þó ekki og tók
þá þegar ákvörðun um að semja Sögusinfóníuna sem andsvar við hugmynda­
fræði nasismans.
Þýskaland var ekki auðvelt land að búa í þau ár sem Jón var þar.
Í ríki nasismans reyndi Jón að laga sig að aðstæðum og vernda fjölskyldu sína sam­
hliða því sem hann vann áfram að list sinni. Tvennt varð til þess að flækja stöðu hans
meira en ella. Hugmyndafræði hans átti ýmislegt sameiginlegt með draumi nasista
um nýja list sem byggðist á norrænum arfi, og hann var reiðubúinn að gera hvað sem
í hans valdi stóð til að tryggja verkum sínum útbreiðslu, jafnvel reyna að koma sér í
mjúkinn hjá sömu stjórnvöldum og vildu fjölskyldu hans feiga. (Bls. 182)
Árni heldur áfram og ræðir ótrúlega einfeldni Jóns í pólitík, sem varð til þess
að eftir að stríðinu lauk var Jóni gjarnan legið á hálsi fyrir að hafa gengist
nasismanum á hönd þrátt fyrir gyðinglegan uppruna eiginkonu hans, enda eru
hugmyndir hans um hinn norræna hetjuanda vel til þess fallnar að ýta undir
slíkan misskilning. Hann lenti í raun á milli tveggja elda, því í Þýskalandi var