Tímarit Máls og menningar - 01.09.2010, Síða 140

D ó m a r u m b æ k u r
140 TMM 2010 · 3
íslensk borgaraleg hámenning varð til – ásamt Jóhannesi Kjarval og öðrum
sérvitringum.
Tónn Árna í þessari upphafsfrásögn er örlítið stirður og ópersónulegur, og allt
að því of nálægur tóni ofangreindra ævisagnaritara, það er engu líkara en
virðing hans fyrir viðfangsefninu – það er að skrifa ævisögu þar sem nálgunin
er ekki eingöngu tónlistarfræðileg – geri honum erfitt fyrir. Sjálft viðfangs­
efnið – Jón Leifs – er líka þannig maður að snúið getur hafa verið að finna rétta
tóninn í frásögninni. Þetta er þó aðeins sjáanlegt í blábyrjuninni. Sjálfstraustið
fer fljótlega vaxandi og stíllinn og frásögnin verða öruggari, enda er Árni mjög
vel ritfær og þarf ekki að leita fanga hjá öðrum en sjálfum sér um frásagnar­
háttinn. Og smátt og smátt rennur upp fyrir lesandanum að frásagnarmátinn,
línulegur og hefðbundinn og dálítið ópersónulegur, er einmitt rétti tónninn til
að kljást við Jón Leifs. Leikræn tilþrif eru samt ærin.
Aftanmálsgreinar eru til skýringar, og þar má til dæmis lesa texta bréfa á frum­
málum, en standa ekki inni í eða fyrir neðan textann á hverri síðu, sem er
kostur í bók af þessu tagi; lesandinn ræður hversu ýtarlega hann vill fara í
saumana á textanum. Vilji lesandinn kafa djúpt er það auðsótt mál, því allt
aukaefni er mjög vel unnið, og fengur að greinargóðum listum og skrám aftan
við meginmál. Þetta er raunar lykillinn að nálguninni – Árni nálgast við­
fangsefnið sem fræðimaður, enda má segja að nauðsynlegt sé að þekkja og
skilja manninn til að geta greint tónlistina til fulls. Með því að lesa um þrjósku
Jóns og öfgar í flestu því sem hann tók sér fyrir hendur, opnast ný sýn á stað­
festuna í tónmálinu sem breyttist lítið eftir 1922, og á þessa ferköntuðu og
sérstöku tónlist sem líkist engri annarri.
IV.
Og tónlistin er, þegar allt kemur til alls, það sem mestu máli skiptir. Strax þegar
Jón var á sextánda ári má sjá í skrifum hans tvö leiðarstef sem fylgdu honum
alla tíð – og Árni bendir á: Þetta eru áhugi á fornsögunum og hetjum þeirra,
og hrifning á náttúru landsins, krafti hennar og fegurð. Og hvort tveggja var
honum endalaus uppspretta hugmynda. Hér má nefna ýmis verk sem falla
undir hið fyrrnefnda: Til dæmis sönglög eins og Þjú erindi úr Hávamálum op.
4, Ástarvísur úr Eddu op. 18b og sjálfa Eddu­óratóríuna, risavaxið verk í
þremur hlutum sem hann hóf að semja árið 1935 og lést frá síðasta hlutanum
ófullgerðum árið 1968, þar sem textar eru sóttir í Eddukvæði og Snorra­Eddu,
og Sögusinfóníuna þar sem fornum hetjum er lýst með tónum. Undir hið síðar­
nefnda falla sinfónísku forleikirnir sem bera nöfn hinna ýmsu náttúrufyrir­
brigða: Geysir og Hekla, bæði frá árinu 1961, Dettifoss frá 1964 og Hafís frá
1965. Þetta hvort tveggja sameinast svo í sviðsverkinu Baldri (1943–47) sem
segir frá Loka og Baldri, hinum hvíta ás, og baráttu góðs og ills og lýkur á
voldugu eldgosi, sem segja má að vísi fram á við, til Heklu. Jón var svo sannar­