Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Side 71

Vi ð s t a ð l e y s u t a k þ ú m i n n i
TMM 2013 · 2 71
árum og í sovéskri gagnrýni er vel fagnað ágætu skáldi um leið og það er
jafnan tekið fram að hann sé einlægur vinur Sovétríkjanna. Um 1960 verður
svo ljóst að pólitísk trú Halldórs er á förum, eins og rækilega kom fram í
minningabók hans Skáldatíma (1963). Þar iðrast Halldór þess að hafa tekið
þátt í „sjálfshóli stalínismans“ og „lakkeríngu á eymd og mistökum“ og
þó ekki síst túlkunar sinnar á pólitískum réttarhöldum í Moskvu á fjórða
áratugnum.3 Halldór segir svo rækilega skilið við fyrri skoðanir og afstöðu,
að hann heldur því hiklaust fram að „flestum mönnum mun hafa virst erfitt
að draga fram öflugri rök gegn sósíalisma en sovétskipulagið var undir
Stalín.“4 En taki menn eftir því, að rússneskir vinir Halldórs, þýðendur,
gagnrýnendur og aðrir, reyna sem best þeir geta að leiða þessi sinnaskipti
hjá sér. Þeir þegja yfir þeim en halda áfram að leggja áherslu á vinsamlega
afstöðu Halldórs bæði til Sovétríkjanna og svo til Rússa og rússneskrar
menningar. Halldór gerir þeim sjálfur þann leik auðveldari með því að taka
það fram í Skáldatíma að „af öllum þjóðum sem mér eru fjarskyldar að máli
og menníngu hef ég töfrast mest af rússum.“5
Slíkir gullhamrar á báða bóga minna einmitt á það, að hið „gerska
ævintýri“ Halldórs Laxness er um margt ólíkt sögu margra annarra skálda
og menntamanna sem á þessum árum tóku blinda trú á hina sovésku tilraun
með mannlegt félag en hristu hana síðan af sér, fullir beiskra vonbrigða. Í
dæmi Halldórs koma saman fleiri þræðir. Fyrir utan þann pólitíska útópisma
eða staðleysutrú sem Halldór lét freistast af megum við greina í samskiptum
hans við Sovétrússland og rússneska lesendur sérkennilegt samspil annarra
útópískra hneigða, sem tengdu hann við Rússa og rússneska menningu og
löðuðu um leið rússneska lesendur að verkum hans.
Hin pólitíska staðleysa er ekki í tísku nú um stundir. Reynsla síðustu aldar
hefur kennt mönnum að óttast hverskyns áform um að útrýma félagslegu
ranglæti með skjótum og þá um leið gerræðislegum hætti og koma á allt
öðruvísi samfélagi réttlætis og jöfnuðar. Útópían hverfist í andstæðu sína,
verður dystópía, sælustaður hins fullkomna skipulags að illum stað altæks
ófrelsis – þetta er reyndar fastamynstur í mörgum skáldverkum seinni
áratuga þar sem reynt er að skoða hvað gerist eða gæti gerst í mannlegu
félagi ef að vissar hneigðir innan þess verða allsráðandi. En hinu skal heldur
ekki gleyma, að staðleysur, útópíur, geta samt sem áður haldið áfram að
gegna jákvæðu hlutverki að vissu marki – sem form umræðu eða orðræðu
um leit að leiðum til betra mannlífs eða öflugri og djúptækari menningar.
Því eins og einn ágætur útópíufræðingur, Krishan Kumar, bendir á, þá gera
staðleysur ekki aðeins ráð fyrir einhverri ómögulegri fullkomnun sam-
félagsins; í þeim vega með nokkrum hætti salt hugmyndir um ástand sem
getur aldrei orðið og framtíðarsýn sem á einhvern rauntækan hátt er innan
seilingar mannfólksins.6 Það er sem fyrr auðvelt að taka undir við Oscar
Wilde sem komst svo að orði að það vanti eitthvað sérlega mikilvægt á það
heimskort sem sleppir Útópíunni.