Skessuhorn - 03.06.2015, Blaðsíða 52

52 MIÐVIKUDAGUR 3. JÚNÍ
Sjómannadagurinn
Gunnar Ólafsson skipstjóri er nú á
94. aldursári. Á uppvaxtarárunum
á Akranesi á millistríðsárunum lifði
hann og hrærðist í vélbátaútgerð-
inni sem þá var stunduð af kappi frá
Skipaskaga. Sjómennskan var hon-
um í blóð borin. Nýfermdur sum-
arið 1935 fór hann á síldarvertíð
með Ólafi Magnússyni föður sínum.
Ólafur var skipstjóri á síldarskipinu
Eldborgu MB sem var gert út frá
Borgarnesi og þótti glæsilegasta síld-
veiðiskip Íslands á þeim tíma. Um
tvítugt sigldi Gunnar svo með ísfisk
til Englands á árum seinni heims-
styrjaldar og kynntist ógnum stríðs-
ins af eigin raun. Hann varð skip-
stjóri á nýsmíðinni Hvítá MB strax
eftir stríð, einungis 25 ára að aldri.
Síðan stýrði hann bæði Eldborgu og
fyrstu Akraborginni í áætlunarsigl-
ingum milli Reykjavíkur, Akraness
og Borgarness.
Missti móður sína
mánaðargamall
Það voru aðrir tímar en við þekkj-
um nú, þegar Gunnar Ólafsson leit
fyrst dagsins ljós árið 1921. Það var í
gamla íbúðarhúsinu sem hét Heima-
skagi og stóð við Steinsvör á Akra-
nesi. „Móður mína Guðrúnu Hall-
dórsdóttur missti ég mánaðargam-
all. Þá komu afi og amma sem voru
búsett á Bíldudal á Vestfjörðum suð-
ur og sóttu mig. Við vorum tveir
bræðurnir, Svavar og ég. Hann var
tveimur árum eldri en ég og ólst upp
hjá Svövu Þorleifsdóttur skólastjóra
sem var á Akranesi. Ólafur Magnús-
son faðir minn flutti til Reykjavíkur
eftir að móðir mín dó. Ég man ekk-
ert eftir honum á Akranesi. Hann
bjó syðra og var þarna sjómaður á
togaranum Skallagrími. Fjölskyldan
leystist þannig upp þegar móðir mín
lést. Þetta voru úrræðin þá. Afi og
amma tóku mig með sér til Bíldu-
dals í fóstur í eitt ár. Þá fluttu þau
til Akraness. Fyrsta sem ég man eftir
mér á Akranesi var þegar við bjugg-
um í Georgshúsi svokölluðu sem
stóð á Akranesi þar sem nú mætast
göturnar Vitateigur og Vesturgata.“
Afinn og amman sem Gunnar
vitnar hér til voru þau Halldór Þor-
kelsson frá Þyrli og Ingibjörg Lofts-
dóttir sem ættuð var frá Brekku.
Bæði Þyrill og Brekka eru innst í
Hvalfirði. Nokkur börn þeirra hjóna
fluttu líka á Akranes sem þá var að
byggjast upp og urðu þekktir íbú-
ar þar á þeirra tíð. Þar má telja Þor-
kel, Loft og Kristínu Halldórsbörn.
„Þorkell var skipstjóri og útgerð-
armaður. Hann kvæntist Guðrúnu
Einarsdóttur frá Bakka á Akranesi.
Þau byggðu hús við Lambhúsasund
á Akranesi þar sem nú er Bakkat-
ún 20. Þá fluttu afi Loftur og amma
Ingibjörg þangað til sonar síns úr
Georgshúsi og ég að sjálfsögðu með
þeim. Kristín systir Þorkels giftist
síðan Kristni Guðmundssyni sem
síðar átti eftir að verða stýrimað-
ur með mér og pabba á Eldborg og
Akraborg um margra ára skeið. Við
skulum koma betur að því síðar.“
Fékk bátalífið beint í æð
Gunnar ólst þannig upp með full-
komið útsýni út Lambhúsasund-
ið þar sem bátarnir komu og fóru.
„Fyrir ungan dreng var mjög merki-
legt að búa við Lambhúsasundið og
fylgjast með athafnalífinu þar. Það
voru engar bryggjur sem heitið gat,
bara stuttir stubbar sem menn gátu
lagst upp við á flóði. Þá var ekki búið
að gera höfnina á Akranesi. Bátarn-
ir urðu að liggja við legufæri þarna
úti á sundinu. Eftir vestanrok var
ekki óalgengt að einn eða tveir bátar
lægju í fjörunni eftir að hafa slitnað
upp. Það gekk á ýmsu og gaman að
alast upp á Akranesi. Sem strákpolli
hugsaði maður ekki um neitt annað
en sjó og sjósókn. Við strákarnir á
Skaganum þekktum margir bátana í
sundur á mótorhljóðunum.“
Hann var staðráðinn í að gerast
sjómaður. „Árið sem ég fermdist var
pabbi orðinn skipstjóri á Eldborgu
MB sem gerð var út af samvinnu-
félaginu Grími frá Borgarnesi. Hún
hafði verið keypt til landsins árið
1934 og þótti ákaflega vandað skip,
norsk smíði. Tilgangurinn með því
að kaupa Eldborgu til Borgarness
var að reyna að auka atvinnu í bæj-
arfélaginu. Á veturna átti hún að
veiða þorsk en síðan síld á sumrin.
Ég fór þá um borð nýfermdur sem
hálfur háseti eða hálfdrættingur sem
kallað var. Við vorum tveir strákar
um borð sem skiptum á milli okkar
einni stöðu. Í okkar hlut kom meðal
annars að sjá um kastlínur, að þrífa
vistarverur um borð og þess hátt-
ar. Við vorum ekki alltaf jafn dug-
legir við það síðasta,“ segir Gunnar
og hlær. „Þarna var Eldborg á síld-
veiðum. Við hálfdrættingarnir um
borð vorum sem bergnumdir af því.
Þorskveiðar með skipinu áttu svo að
fara fram með línu en það gekk ekki.
Eldborg var með snarvenda aðalvél
sem kallað var. Það var mjög erfitt
að eiga við línudrátt á slíku skipi.“
Gunnar staldraði því ekki lengi
við á Eldborgu. „Ég fór eina vertíð
á bátnum Haraldi MB frá Akranesi
sem Þorkell Halldórsson móður-
bróðir minn átti. Þá tíðkaðist að sjó-
menn færu með eigin mat með sér í
róðra. Þeir báru kostinn með sér um
borð í ákveðnum skrínum eða köss-
um. Ég man að mér þótti ég mað-
ur með mönnum þegar ég fór með
skrínukassann minn um borð fyrsta
sinni frá Akranesi þá 16 ára gam-
all.“
Vetrarforði fyrir
síldarhýruna
Þrátt fyrir þetta var Gunnar þó allt-
af á síldinni með Eldborgu á sumrin
þar sem faðir hans var enn sem fyrr
skipstjóri. „Ég ætlaði mér að fara í
farmannadeildina í Stýrimannaskól-
anum en það var ekki leyfilegt nema
maður væri búinn að ljúka ákveðn-
um siglingatíma á flutningaskipi. Ég
fékk hins vegar ekkert pláss á slíku
skipi. Íslenski flutningaskipaflot-
inn var lítill og margir um hituna.
Þá var mér talin trú um að mað-
ur yrði líka að vera gagnfræðing-
ur til að komast í farmannadeild-
ina. Ég ákvað því að nýta tímann
og settist á skólabekk í Flensborgar-
skóla í Hafnarfirði. Þetta var haustið
1937. Þarna um sumarið á síldinni
með Eldborgu hafði ég þénað 2.000
krónur sem var mikill peningur í þá
daga. Flensborg var þá heimavistar-
skóli. Við fórum tveir strákar, ég og
félagi minn, keyptum vetrarvistir af
mat fyrir skólann fyrir þessa pen-
inga og höfðum forgang um að ráða
til okkar ráðskonu fyrir allt mötu-
neyti heimavistarinnar. Við feng-
um þessa peninga síðan til baka þeg-
ar nemendur greiddu smám saman í
fæði um veturinn. Þetta gerðum við
vegna þess að það var svo lítið fé fyr-
ir hendi hjá skólanum og við gátum
náð niður fæðiskostnaðinum veru-
lega með því gera magninnkaup í
upphafi vetrar. Mér þótti ég stönd-
ugur að geta fjármagnað svona rétt
17 eða 18 ára gamall.“
Hurð skellur
nærri hælum
Þegar Gunnar hafði lokið gagn-
fræðaprófi við Flensborg þá var
seinni heimsstyrjöldin hafin. Sum-
arið 1941 hefði hann getað orðið
einn af þeim fjölmörgu úr íslenskri
sjómannastétt sem urðu að gjalda
með lífinu í siglingum sínum um
hafið í þeim mikla hildarleik. „Ég
átti að fá pláss á flutningaskipinu
Heklu svo ég næði nú siglingatím-
anum sem mig vantaði svo ég kæm-
ist í farmannanámið. Þar var stýri-
maður Kristján bróðir Lofts Bjarna-
sonar sem var faðir Kristjáns Lofts-
sonar útgerðarmanns sem nú er og
allir þekkja. Kristján og Loftur voru
náfrændur mínir og því gat ég fengið
plássið. Hins vegar kom það upp að
það vantaði háseta á togarann Júp-
íter í stuttan túr um það leyti sem
ég lauk Flensborg. Ég fór í þann túr.
Það dróst nú eitthvað að við næð-
um að fiska í togarann. Veiðiferðin
varð því lengri en áætlað hafði ver-
ið í upphafi. Við mættum Heklunni
á landleiðinni. Hún var þá lögð
af stað í siglingu. Ég hafði þannig
misst bæði af skipi og plássi. Ég var
mjög svekktur yfir þessu. Þetta varð
mér þó kannski til lífs því nokkrum
dögum síðar sökkti þýskur kafbátur
Heklu suður af Hvarfi á Grænlandi.
Fjórtán af 20 manns um borð fórust
og þar á meðal var Kristján Bjarna-
son frændi minn. Hinir velktust um
á fleka í marga daga áður en þeim
var bjargað,“ segir Gunnar.
Í stríðssiglingar
með fisk
Hinn ungi sjómaður ákvað eftir
þetta að leggja fyrirætlanir um að
fara í farmannadeild Stýrimanna-
skólans á hilluna. „Í staðinn tók ég
svokallað fiskimannapróf sem veitti
mér skipstjórnarréttindi á fiskiskip-
um. Því lauk ég 1942. Þá beið mín
pláss sem 2. stýrimaður á Júpíter.
Þá sigldi togarinn með ísaðan fisk
til Bretlands. Styrjöldin var þarna í
algleymingi. Það voru svo margir,
einkum fjölskyldumenn, sem vildu
ekki sigla yfir hafið vegna stríðsins
og ótta við þýsku kafbátana. Þess
vegna var auðvelt að fá stráka eins
og mig til að manna stöður á svona
skipum. Ég var einhleypur, metnað-
argjarn og þetta var vel borgað enda
fengu menn sérstaka áhættuþóknun
sem gárungarnir kölluðu hræðslu-
peninga,“ rifjar Gunnar upp.
Hann segist aldrei hafa hugleitt
að með þessu væri hann að setja sig í
lífshættu. „Nei, nei. blessaður vertu.
Þarna bauðst mér starfið sem ég var
að sækjast eftir, að verða yfirmaður
á glæstu skipi nýkominn úr skóla.
Þetta var tækifæri sem ég gat ekki
sleppt og það hvarflaði aldrei að mér
að ég væri að leggja lífið að veði. Það
Gunnar Ólafsson stýrimaður og skipstjóri:
Sigldi farsællega bæði í stríði og friði
Hjónin Gunnar Ólafsson og Dýrleif Hallgríms á heimili sínu í Reykjavík. Nú þann 3. júní fögnuðu þau 71 árs brúðkaupsaf-
mæli. Ljósm. Eggert Jóhannesson/Morgunblaðið.
Akranes á þeim árum þegar Gunnar fæddist. Horft er yfir Steinsvör í áttina að
Heimaskaga. Gunnar Ólafsson fæddist í húsinu sem er á myndinni en það er löngu
horfið. Ljósm. Ljósmyndasafn Akraness.
Gunnar Ólafsson sem ungur
stýrimaður á síldveiðum á Eldborgu.
Reffilegir skipverjar og félagar Gunnars á síldveiðum á Eldborginni klárir í
nótabátana á sumarsíldveiðum fyrir Norðurlandi á árunum um eða fyrir stríð.
Allir sjómenn af Vesturlandi. Frá vinstri: Þorkell Magnússon, Stefán Þórðarson,
Guðmundur Bachmann, Sigurður Hansson, Axel Ólafsson, Helgi Helgason og
Björn Ásmundsson.