Heimsmynd - 01.12.1986, Qupperneq 51

borg á dögum Sesars, Ó, þú skrínlagða heimska og
skrautklædda smán,l mín skömm og mín tár og mitt blóð.
Þetta var nú um lífið og tilveruna, Herdís mín.
Mér dettur að sjálfsögðu ekki í hug að reyna að svara öllum
þessum spurningum þínum, enda hefði ég þá leyst lífsgátuna,
og það hefur aldrei hvarflað að mér, að mér hafi verið ætlað
það auvirðilega hlutverk. Eftir lausn lífsgátunnar yrði ekkert
eftir og lífið óþolandi án þeirrar óvissu, sem þessi gáta hefur í
för með sér. Sjálfur hef ég reynt talsvert til að breiða yfir þessa
yfirsjón náttúrunnar og líklega með allsæmilegum hætti. Ég
hef spurt fleiri spurninga á undanförnum áratugum en nokkur
annar íslendingur, en í Kristnihaldinu segir, að menn geti
spurt svo margra spurninga, að svörin verði óskiljanlegri en
spurningar og seinast verður maður orðinn idjót, eins og þar
stendur. Ég tók þetta að sjálfsögðu til mín, eins og þú getur
nærri. Þess vegna sný ég mér í þessu bréfi að fólki, sem aldrei
spurði neins og krafðist aldrei neinna svara. Ég hef kynnst
mörgu slíku fólki, sumt hefur orðið vinir mínir. En slíku fólki
fer fækkandi. Nútíminn þarf á öðrum og betri leikurum að
halda í sínum molíersku kómidíum.
Já, þú spyrð um dauðann. Segir ekki andlitsmyndin af
Marilyn Monroe, þar sem hún liggur á krufningsborðinu, allt
sem segja þarf? Mér er nær að halda að svo sé, enda hef ég ort
ljóð um svipaða mynd.
Ég lít á dauðann sem ferðalag. Veit ekkert meira spennandi
en ferðalag, þótt ég kvíði alltaf fyrir áður en lagt er af stað.
Ferðalag er hreyfing og án hreyfingar er ekkert líf. Ljóðið er
ferðalag frá einni hugsun til annarrar. Þannig gæti ég einnig
ímyndað mér dauðann sem ferðalag frá einum áfangastað til
annars, líkaminn gegndi þar sama hlutverki og geimferjan, ef
farið væri til tunglsins. Hann er hylki, sem við þurfum ekki á
að halda í þeirri eterísku veröld sem enginn þekkir, en allir
hugsa um. Duftsins veika hreysi, segir Klopstock.
Ég ætla að láta brenna þetta hylki þegar þar að kemur, en
fyrst verður að taka heilann úr sambandi. Ég hef hvort eð er
aldrei haft frið fyrir honum alla mína hundstíð, ekki einu sinni
á nóttunni. Þá hefur hann ekki sízt ásótt mig og reynt að halda
fyrir mér vöku í svefninum.
Þórbergur er einhver eftirminnilegasti maður sem ég hef
kynnzt. Tómas sagði eitt sinn við mig: Eftir þúsund ár, þegar
við erum allir dauðir og marggleymdir verða menn að lesa einn
íslenzkan höfund, Þórberg, fyndni hans lifir okkur alla.
En Tómas sagði svo margt eftirminnilegt og sniðugt, að það
væri efni í mörg bréf. Áður en við urðum vinir, eða í kringum
það þegar Borgin hló, Njála í íslenzkum skáldskap, Kompaníið
og Hólmgönguljóð komu út eins og opnað hefði verið fyrir
flóðgátt, fór Tómas að ókyrrast eitthvað og þótti bækur mínar
koma út með of stuttu millibili. Leizt sem sagt ekki á blikuna.
Hann labbaði þá einn góðan veðurdag inn í ísafold, horfði á
bókaborðið og sagði grafalvarlegur við afgreiðslustúlkuna:
Hefur engin bók komið út í dag eftir Matthías Johannessen?
Gekk síðan hægt út og hafði komið boðskap sínum til skila.
Lfpp úr því urðum við vinir og fáum mönnum á ég meir að
þakka en Tómasi Guðmundssyni...
Þú spyrð um framtíðina. Ég hef engar áhyggjur af henni. Og
kannski hef ég ekki þann áhuga á henni, sem efni standa til.
Stundum efast ég um að það verði nokkur framtíð. Og ef það
verður engin framtíð, hvað verður þá um allt þetta fræga fólk á
íslandi og víðar, sem fjölmiðlarnir eru fullir af allan sólarhring-
inn? Það skiptir mig til að mynda engu, hvort Ólafur Ragnar
Grímsson verður að tala við einhverja kalla úti í heimi eða
ekki og gæti ég bezt trúað, að hann héldi því áfram eftir
dauðann. En þá verður það bara ekkert gaman, því vísinda-
menn hafa ekki fundið upp myndavél fyrir annað líf. Ég held
þeir fái því leiða á þessu og hætti að tala saman. En ef þeir
halda áfram, þá er Höfði tilvalinn staður. Ég ætla bara ekki að
vera viðstaddur.
Já, framtíðin, segirðu. Hún er óskrifað blað, sem betur fer.
En vonandi kemur hún með þær gullnu töflur sem í grasi
finnast. Hugsun mannsins mun vaxa inn í veröld tölvunnar og
ekkert okkar sem nú lifum getur ímyndað sér þann heim, sem
við blasir án heimsendis. Hann er okkur svo framandi, að
ekkert okkar væri í stakk búið til að lifa í slíkum heimi. Af
þeirri ástæðu einni er nauðsynlegt að berja nestið áður en það
verður um seinan. Þó blasir sú staðreynd við, að íslendingar
eru farnir að byggja hús og fer þessi ástríða ekki fram hjá
neinum. Líklega ætla þeir að vera hér áfram, en um það voru
áhöld í þúsund ár. Jafnvel Hallgrímur Pétursson hefur nú
komið sér upp þaki yfir höfuðið. Ég held, að rétttrún-
aðarkynslóð hans hafi hugsað sér himnaríki með svona stórum
kirkjum eins og í Rómaborg á sama hátt og Borges ungur
hugsaði sér paradís sem bókasafn með fjöldann allan af
skruddum frá ýmsum öldum. Mitt himnaríki er aftur á móti í
ætt við paradís Jónasar: Meira að starfa guðs um geim. Af
þessu sérðu, að ég hef ekki glatað barnatrúnni, langt frá því.
En ég er farinn að tala af meiri ábyrgðartilfinningu um líf eftir
dauðann en ég gerði þegar ég var yngri. Maður eldist svona.
Maður eldist í hring. Maður eldist inn í sig. Senn hitti ég aftur
þann feimna og hlédræga dreng, sem ég var þegar ég var
unglingur. En ég er ekki viss um að við höfum um neitt að tala.
Við erum ekki til saman, nema í einhverjum línum, sem ég orti
áður en ég hafði tekið út fullan þroska. Samt held ég, að hann
tæki undir með mér, ef ég minnti hann á þá staðreynd, sem við
blasir í þessu litla erindi: Blá eru sundinj þegar kassinn
hverfurj í Keldnaholt.
Nei, ég er heldur áhugalítill um framtíðina sem arftakar
Reagans og Gorbachovs halda í kjarnorkugreipum sínum. Af
því geturðu séð, að ég er ekkert uppvægur fyrir því að eiga
eftir að þurrkast út, jafnvel hef ég getað sofið fyrir því hingað
til. Annað eins hefur nú gerzt! En það er kannski af þeim
sökum sem ég læt mér í léttu rúmi liggja, hvort það kemur út
einni íslenzkri skruddu fleira eða færra í einhverju landi, sem
lætur sig hvort eð er engu skipta hvað við erum að bardúsa hér
norður á hjara veraldar. Einar Benediktsson leit svo stórt á
skáldskap sinn, að hann taldi sér engan dauðdaga samboðinn
annan en heimsendi. Hann hefði átt talsverða von um að fá
ósk sína uppfyllta, ef hann væri lifandi nú um stundir. Menn
eru alltaf uppi á vitlausum tíma, ekki sízt skáld sem taka
hlutverk sitt alvarlega.
En hvað sem því líður legg ég framtíðina í lófa guðs hvernig
sem það má nú verða og sef fyrir áhyggjum af honum. Ég er
ekki einu sinni viss um, að mér mundi líka neitt sérstaklega við
hann, ef ég kynntist honum persónulega eins og til að mynda
Sigurði Nordal. Ef guð er eitthvað líkur sköpunarverki sínu,
þá hef ég ýmislegt við það að athuga, til að mynda hvernig alls
konar pólitíkusar og illmenni hafa ráðskazt með þetta leikfang
hans án tillits til minna skoðana á því. Ég veit að nú verð ég
kaffærður með frjálsum vilja mannsins, en ég veit ekki til, að
maðurinn sé frjáls að neinu. Hann ræður ekki einu sinni hvað
hann dreymir. Frelsi hans er ófrelsi þess, sem aldrei getur
orðið fullkomið. Það er fullkomnað, sagði Kristur á þeirri
stund, sem allir verða að engu. Ég er farinn að binda því meiri
vonir við þessi orð, sem ég verð eldri...
Þú spyrð einnig, hvernig íslenzkt þjóðfélag leggist í mig.
Það hefur alltaf lagzt heldur illa í mig frá því ég las fyrst um
hryðjuverkamennina í Sturlungu. Ég hef einungis lesið örfáar
barnabækur og hef ákveðinn fyrirvara á því fagi. Drengur las
ég helzt þær barnabækur, sem voru upphaflega skrifaðar fyrir
HEIMSMYND 51