Heimsmynd - 01.07.1993, Síða 41

náttúrlega ‘68-kynslóðin. En þá var búið að
því fyrir mig. Af hverjum? Auðvitað ‘68-kyn-
slóðinni. Og í hennar nafni.
Byltingarhreyfingar Evrópu hafa jafnan
borist seint til íslands og einatt með
undarlega öfugsnúnum og lítilsigldum
hætti. Byltingaraldan sem reið yfir Evrópu
eftir 1848 birtist hér á landi í því að skóla-
piltar hrópuðu að undirlagi sumra valda-
manna í Reykjavík Pereat á vammlausan
sómamann, Sveinbjörn Egilsson, vegna þess
að þeir vildu ekki vera í bindindisfélagi -
vildu komast á fyllerí. Rómantíska stefnan
sem í Evrópu lýsti sér í róttæku iðjuleysi og
háfleygum heilaspuna um rústir og rökkv-
aða kastala, skuggaverur og skógarnymfur,
birtist hér á landi sem áskoranir um bætta
búskaparhætti og landbúnaðaráróður. Og
þegar upp reis í Danmörku undir aldamót
þjóðfélagsleg róttækni með tilheyrandi
raunsæisstefnu í bókmenntum með Georg
Brandes í broddi fylkingar, birtist sú stefna
á íslandi fyrst og fremst í prestaníði og -
nema hvað - andófi við bindindisfélögum.
Helstu sporgöngumenn Brandesar voru
Einar Kvaran síðar spíritisti, og þeir Hannes
Hafstein og Gestur Pálsson sem báðir voru
rækilega tengdir íslenskri yfirstétt - Hannes
hluti af henni og helsti vonarpeningur hins
feyki-íhaldssama landshöfðingja, Magnúsar
Stephensen, og síðar arftaki hans; Gestur
nokkurs konar blaðafulltrúi þess sama
landshöfðingja, ritstjóri blaðsins Suðra sem
Magnús kostaði.
Að byltingin éti alltaf börnin sín? Ekki á
íslandi - þar eru það börnin sem éta
byltinguna. Það er erfitt að sjá Davíð
Oddsson og Hrafn Gunnlaugsson. Geir Haarde
og hvað þeir heita allir þessir gömlu MR-
ingar sem ríkja yfir okkur - það er erfitt að
sjá þá fyrir sér með blóm í hárinu, og pís-
merki hangandi yfir rósóttri mussu; enda
voru þeir vísast alltaf í jakkafötum. Það
voru samt þeir sem ég fór strax að hugsa
um þegar ég var að lesa allar fyrirsjáanlegu
greinarnar í dönsku blöðunum um 68-kyn-
slóðina.
Þessi undarlega íslenska blandaða mynd:
uppstrílaður Hrafn að kyrja Tambúrínu-
mann Dylans á einhverju fínheitaballi um
áramót í sjónvarpinu þar sem yfirstéttin var
að sýna sig. Það voru þessir menn, sem
ásamt Vilmundi, náðu að gefa borgaraleg-
um skoðunum sinum hvasst og töff yfir-
bragð. Þeir gerðu uppreisn gegn uppreisn-
inni - og um leið gerðu þeir þá uppreisn
sína að Uppreisninni. Vilmundur þróaðist
síðan í þá átt að fá meiri áhuga á hug-
myndum og umbótum en valdaleikjum.
Hann dó. Og við sitjum uppi með hina,
og þessa einkennilegu tilfinningu, að það
eina sem ‘68-kynslóðin hafi komið í ||P»t3|
verk hér á landi hafi verið að koma |l ..jiiw
íslendingum í Júróvisjónkeppnina. lÉkiuiSiH
HEIMSMYND J Ú L í
alla tíð hikandi; hefðu þeir beitt
hernaðarmætti sínum af öllu afli
hefði þeim líklega verið í lófa
lagið að sigra Norður-Víetnama og
sveitir Víetminh árið 1964 - eða jafnvel fyrr.
En Bandarikjamenn létu alls konar sið-
ferðilegar vöflur aftra sér frá því að beita
fullri hörku, stríðsrekstur þeirra var alla tíð
mjög fálmkenndur, á rneðan andstæðingur-
inn lét slíkar vífilengjur ekki tefja sig eða
telja úr sér kjark. Fjölmiðlar fylltust sjálfs-
trausti þegar leið á sjöunda áratuginn og
margir þeir áhrifamestu hófu beina and-
stöðu gegn Vietnamstríðinu; strax 1968
voru bandarískir stjórnmálamenn upp til
hópa búnir að missa viljann til að heyja
stríðið, en Johnson forseti var kominn að
þrotum og lýsti því yfir að hann ætlaði að
einbeita sér að því að semja frið. Það er
svo kaldhæðni örlaganna að það féll i hlut
erkióvinar '68-kynslóðarinnar, Richards
Nixon. að kalla bandarískar hersveitir frá
Víetnam. Stuttu síðar náðu kommúnistar
svo markmiði sínu, að hertaka
gervallt Indókína, en aragrúi
íbúa reyndi að forða sér á bát-
um.)
I ljósi sögunnar er furðu-
legasta fyrirmyndin þó sú sem
‘68-ungmennin sóttu sér aust-
ur í Kína - Maó Tse Tung for-
maður. Þegar kommúnistar í
heiminum sáu að ekki var
lengur forsvaranlegt að trúa
blint á Stalín leituðu þeir
margir og fundu nýja dýrlings-
ímynd í Maó sem var að með
harmkvælum að umbylta
Kínaveldi í eina risastóra
sveitakommúnu. Þá var ekki
spurt að því sem mátti þó vera
lýðum ljóst, að Maó var eins
konar austurlensk útgáfa af
Hitler sem hafði ótal mannslíf
á samviskunni og fór ekki í
launkofa með þá skoðun að
réttlætanlegt væri að fara í kjarnorkustyrjöld
til að breiða út kommúnismann. Nú beindi
æskufólk augunum í sömu átt og sótti inn-
blástur í menningarbyltinguna og múg-
æsingar rauðu varðliðanna svokölluðu sem
álitið er að hafi myrt að minnsta kosti 400
þúsund manns.
Þetta vom semsé fyrirmyndirnar, en ekki
stjórnmálamennirnir sem höfðu unnið að
þvi hörðum höndum að endurreisa lýðræði
og tryggja frið í Evrópu eftir eyðileggingu
stríðsins. Castró, Che, Hó og Maó var beitt
fyrir vagninn, en fyrir utan slagorð um
frelsi og byltingu voru hin pólitísku mark-
mið engin, eða í besta falli óljós. Samfélag-
ið sem uppreisnarfólkið unga vikli reisa á
rústum hins gamla var ekki einu sinni til
sem nothæf draumsýn.
í rauninni skiptir þó sáralitlu máli hverju
stúdentarnir mótmæltu eða hverjar voru
fyrirmyndir þeirra. Ástæðan er sú að upp-
reisnin var í rauninni ekki gegn neinu. Hún
var gerð uppreisnarinnar vegna, það var
slegist einfaldlega til að slást. Uppreisnar-
æskunni virtist lífið orðið fram úr hófi
leiðinlegt og tilbreytingarsnautt; það var of
friðsælt, velmegunin var of mikil. Vestrænt
samfélag gaf lítið svigrúm fyrir eldmóð eða
æsandi hugsjónir, einfaldlega vegna þess
að það hafði tileinkað sér þær hugsjónir
sem máli skiptu og letrað þær í stjórnar-
skrár. Likt og þegar æska Evrópu var óð og
uppvæg að láta teyma sig í stríðið 1914,
eftir langvinnt friðartímabil, vantaði
spennu, tækifæri til að brjóta af sér fjötra
hversdagsins.
í nýlegri bók, The End of Histor}> and
the Last Man, álítur bandaríski heimspek-
ingurinn Francis Fukuyama þetta eina af
hættunum sem geti steðjað að nútímalýð-
ræði: Menn séu reiðubúnir að berjast fyrir
réttlátum málstað, en þegar hann sé ekki
að hafa séu þeir reiðubúnir að berjast gegn
réttlátum málstað; út úr
leiðindum, vegna þess að þeir
geti ekki hugsað sér lífið án
baráttu. Ef þeir búi í friðsömu
og frjálslyndu lýðræðissam-
félagi þar sem ríkir velmegun
- þá berjist þeir gegn því
sama frelsi, velmegun, friði og
lýðræði.
Þannig höfðu stúdentarnir
1968 lifað áreynslulitlu lífi í
faðmi miðstéttarinnar, notið
öfundsverðra tækifæra og
ekkert skort; þeir höfðu enga
skynsamlega ástæðu til að
slást við lögregluna. En ein-
mitt þess vegna slógust þeir,
út úr því sem Frakkar kalla
„ennui“ - einskærum leiða.
Því er ekki furða að á fáum
árum úrkynjaðist ‘68-hreyfing-
in og molnaði í smátt; í sér-
trúarsöfnuði sem deildu um
keisarans skegg í hinum marxísku og
maóísku fræðum, í sveitir
hryðjuverkamanna á borð við Baader-
Meinhof-hópinn sem í háskalegri flónsku
sinni trúðu að með alþjóðlegum byssu-
bófaleik yrði að endingu hægt að vekja
alþýðu manna til byltingar.
Þetta var vísast spennandi leikur fyrir þá
sem tóku þátt. En að stúdentaóeirðir hafi
haft einhver áhrif til að bæta samfélagið;
það er sjálfsblekking ‘68-kynslóðarinnar.
Arfleifð hennar er á sviði dægurtónlistar og
hártísku, ekki stjórnmála. Um hana segja,
líkt og bandaríski háðfuglinn Tom Lehrer
sagði um borgarastríðið á Spáni: „They
won the war, but we won the songs.“
Stuðst við: Paul Johnson: Modern Times, A
History of the World from the 1920s to the
1990s. Francis Fukuyama: The End of History
and the Last Man.
Maó formaður; eins konar
austurlensk útgáfa af Hitler
og furðulegasta fyrirmynd
'68—æskunnar.
41