Heimsmynd - 01.07.1993, Blaðsíða 81

gengið yrði að Kveldúlfi, og létu þá hið
sama yfir Sambandið ganga, svo sem eins
og í hefndarskyni. Það mátti hins vegar
aldrei verða því að undirstaðan að völdum
Framsóknarmanna víða um land voru
einmitt kaupfélögin. Þau ráð voru því ráðin
innan bankaráðsins í tafli við Ólaf Thors að
leyfa Kveldúlfi að lifa ef settar væru per-
sónulegar tryggingar fyrir skuldum. Þar
voru örugglega hagsmunir SÍS ekki síður
hafðir að leiðarljósi.
Kveldúlfsmálið er því lykilmál í pólitískri
sögu íslands á þessari öld. Með því hófst
samtrygging Framsóknarflokks og Sjálfstæð-
isflokks, eins og áður sagði, og gagnkvæm
hagsmunagæsla þessara tveggja stærstu
flokka landsins. Hún stóð óhögguð í ýms-
um myndum næstu áratugi þó að þessir
flokkar væru ekki alltaf saman í stjórn og
virtust stundum berast á banaspjótum. Næg-
ir þar aðeins að nefna íslenska aðalverktaka
og fleiri fyrirtæki sem tengdust hernaðar-
framkvæmdum á Keflavíkurflugvelli á sjötta
áratugnum. Svo rammt kvað að hinni gagn-
kvæmu hagsmunagæslu í bankaráði Lands-
bankans að á dögum svokallaðrar Þjóð-
stjórnar á árunum 1939 til 1942 var stund-
um engu líkara en Jónas frá Hriflu væri sér-
stakur fulltrúi Kveldúlfs í miðstjórn Fram-
sóknarflokksins þótt ótrúlegt megi virðast.
Hann tók þar margsinnis upp málefni fé-
lagsins og bar þau sérstaklega fyrir brjósti.
Þann 7. október 1940 var til dæmis fundur
miðstjórnar, en þá höfðu þær sögur verið á
kreiki í fjölmiðlum að Kveldúlfur notaði ó-
löglegar aðferðir til þess að koma undan
gróða félagsins. Jónas tók þá fullkomlega
upp þykkjuna fyrir Kveldúlf innan mið-
stjórnar, kvað sögusagnirnar rangar og
nauðsynlegt væri að bankaráð og banka-
stjórar Landsbankans hnekktu þessum
söguburði. Taldi hann að Vilhjálmur Þór
bankastjóri mundi ganga rösklega í málið er
hann kæmi til landsins, en hann var þá er-
lendis.
Til þess að undirstrika hversu sterk ítök
SÍS hafði alla tíð í Landsbankanum má
benda á að Jón Árnason, sem var lengst af
framkvæmdastjóri útflutningsdeildar SÍS, var
formaður bankaráðs á árunum 1929 til 1945
eða í 16 ár og síðan var hann ráðinn banka-
stjóri 1946 og gegndi því embætti til 1954.
Vilhjálmur Þór var kaupfélagsstjóri KEA á
Akureyri 1929 til 1939 og í stjórn SÍS frá
1936. Árið 1940 var hann gerður að banka-
stjóra Landsbankans og gegndi því embætti
til 1945, að undanskildum tveimur árum
sem hann var utanríkisráðherra. Hann varð
síðan forstjóri SÍS frá 1945 til 1955 en var þá
aftur gerður að bankastjóra Landsbankans
og gegndi því embætti til 1957 en þá var
hann gerður að seðlabankastjóra. í Lands-
bankanum tók sæti hans Svanbjörn Frí-
mannsson sem virtist eiga sakleysislegan fer-
il í bankakerfinu eingöngu. Svo einkenni-
lega vildi hins vegar til að bróðir hans, Jak-
ob Frímannsson. var ekki aðeins kaupfélags-
stjóri KEA heldur einnig stjórnarformaður
SÍS og þannig einnig af voldugustu mönn-
um Samvinnuhreyfingarinnar. Þegar Svan-
björn lét af störfum 1971 var Helgi Bergs
yngri ráðinn bankastjóri. Hann kom beint úr
röðum SÍS-manna, hafði verið starfsmaður
SÍS allt frá 1945, síðast framkvæmdastjóri
véladeildar. Helgi Bergs var bankastjóri
Landsbankans til 1988 en í stað hans kom
sá síðasti stóri úr röðum SÍS-manna, Valur
Arnþórsson, sem hafði verið kaupfélagsstjóri
KEA og stjórnarformaður Sambandsins um
árabil. Valur lét lífið í flugslysi 1991 en þá
bankastjóra eins og um ölmusufólk væri að
ræða. Allir íslendingar sem komnir eru á
miðjan aldur muna vel þessa daga.
Lengi vel þótti og ekkert athugavert við
það að bankastjórar gætu jafnframt setið á
Alþingi en tekið var fyrir það einhvern tíma
um 1970. Þá var mönnum farið að ofbjóða
hinir augljósu hagsmunaárekstrar. Það þótti
betra að fela þá. Síðasti bankastjóri Lands-
bankans sem jafnframt var alþingismaður
var Pétur Benediktsson úr Sjálfstæðisflokki.
Jafnframt hafa stjórnmálaflokkarnir ávallt
lagt ntikla áherslu á að skipa bankaráð
Landsbankans þungavigtarmönnum, jafnvel
helstu forystumönnum flokkanna eins og
Björn Kristjánsson var settur inn
í bankann af Birni í ísafold og
reyndi að standa fast í stöðunni
fyrir smákaupmenn og hægri
sinnaða menn. Hann var flæmd-
ur úr bankanum af framsóknar-
mönnum árið 1918.
Magnús Sigurðsson, sem var
bankastjóriá árunum 1917 til
1947, var sérstakur fulltrúi
framsóknarmanna og Sam-
bandsins. Hann var allt tímabilið
voldugasti maður bankans.
Jón Árnason. Hann var dæmi-
gerður fyrir samtvinnun SÍS og
Landsbankans. Jón var fram-
kvæmdastjóri útflutningsdeildar
SÍS en jafnframt formaður
bankaráðs Landsbankans í16
ár. Loks var hann gerður að
bankastjóra.
var skammt til endalokanna hjá hinu mikla
SÍS-veldi. Nú situr bankinn uppi með alla
skuldasúpuna, enda hafa lánveitingar til
þess án efa oft verið vafasamar.
Bankastjórar Landsbankans hafa jafnan
verið þrír síðan 1917 og síðustu áratugi hef-
ur gilt skiptaregla um stöðurnar milli Sjálf-
stæðisflokks, Framsóknarflokks og Alþýðu-
flokks. Þeir hafa séð um að útdeila fé bank-
ans á „réttan" hátt. Þetta bauð sérstaklega
upp á spillingu á þeim dögum sem vextir
voru neikvæðir en það munu þeir lengst
hafa verið frá því að verðbólgan komst í al-
gleyming á stríðsárunum og allt til 1978 eða
1979- Á þessum tíma höfðu bankastjórarnir
gríðarlegt vald í sínum höndum. Þeir réðu
því raunverulega hvernig sparifé lands-
manna var gefið í burt til hinna útvöldu þar
sem það brann síðan á báli verðbólgunnar.
Þetta voru ekki viðskipti heldur tilflutningar
á fjármagni milli manna og hlaut að bjóða
upp á hvers konar spillingu í samskiptum
milli manna: mútur, hrossakaup og at-
kvæðasölu. í raun og veru gengu allir
stjórnmálaflokkar landsins inn í þetta kerfi
og urðu samdauna því í hinum ýmsu bönk-
um. Venjulegt fólk, sem ekki hafði pólitískt
vægi og þurfti á láni að halda, gekk titrandi
og skjálfandi á beinum til hinna voldugu
þegar hefur komið fram. Er svo enn. Það
sýnir best hversu flokkarnir hafa talið hags-
muni sína samofna ríkisbönkunum.
Nú á undanförnum mánuðum hefur sið-
gæði í opinberu lífi verið nokkuð umrætt. Á
aðalfundi Seðlabankans nýlega gerði for-
maður stjórnar hans, Ágúst Einarsson pró-
fessor, það að umtalsefni hversu óhag-
kvæmt íslenska bankakerfið væri ennþá.
Hann lagði áherslu á að bankastarfsemi
væri í eðli sínu fyrst og fremst faglegt starf.
Hann sagði orðrétt: „Pólitísk áhrif og
byggðasjónarmið eiga þar ekkert erindi,
ekki vegna þess að pólitísk áhrif og
byggðasjónarmið séu vond, heldur vegna
þess að vettvangur þeirra er ekki á sviði
viðskiptabanka. Pólitísk áhrif eiga að koma
fram í efnahagsstefnu ríkisstjórna og
byggðamál hljóta úrlausn í fjárlögum hvers
árs. Það að hafa blandað saman faglegum
bankasjónarmiðum, pólitískri varðhunda-
gæslu og byggðastefnu í starfsemi ríkisvið-
skiptabanka á undanförnum áratugum hef-
ur leitt til þeirra vandkvæða að afskriftaþörf
er mikil, veikburða atvinnurekstur víða og
ekki nægjanlegt aðhald í rekstri bankanna.“
Þetta voru orð í tíma töluð og
vita vonandi á batnandi tíð og blóm
í haga.
HEIMSMYND
J Ú L j
81