Heimsmynd - 01.07.1993, Page 79

Því var svo háttað að í langstærstu prent-
smiðju landsins, sem var í eigu Björns,
gerðu prentarar verkfall til að krefjast at-
vinnuöryggis og betri kjara. í stað þess að
deilan yrði leidd til lykta á eðlilegan hátt
lögðu prentararnir út í það stórræði að setja
á stofn mikla og nýtískulega prentsmiðju
sem þeir ætluðu sjálfir að eiga og gera þar
með prentsmiðju ísafoldar nánast óstarf-
hæfa. Prentararnir reistu stórhýsi við Þing-
holtsstræti 6 og nefndu fyrirtækið Guten-
berg. Þeir áttu sáralítið fé í handraðanum til
þessara framkvæmda en áttu nú skyndilega
mikilli góðvild að fagna í Landsbankanum,
virtust raunar fá ótakmörkuð lán þar þó að
Landsbankinn væri um þær mundir einkum
ásakaður fyrir að hafa lítið fé til útlána.
Björn í ísafold leit lánveitingar bankans til
hinna fátæku prentara mjög alvarlegum
augum og taldi þær pólitískar ofsóknir á
hendur sér. Svo leit út um tíma að Isafold-
arprentsmiðja lamaðist algerlega vegna þess
að enginn prentari fékkst til vinnu þar.
Munaði mjóu að Björn kæmist í þrot og
kæmi blaði sínu, ísafold, sem var stærsta og
útbreiddasta blað landsins, ekki út. Bjargaði
hann sér að lokum út úr þessari klípu með
því að fá prentara frá Danmörku. Hannes
Hafstein og Heimastjórnarflokkur hans
reyndu að fylgja þessu eftir með því að láta
prenta öll stuðningsblöð stjórnarinnar i
hinni nýju prentsmiðju og stöðva allar opin-
berar auglýsingar í ísafold.
Þorsteinn Thorarensen rithöfundur segir í
bók sinni, í fótspor feðranna: „Gutenberg-
tilræðið, sem Hannes Hafstein og ekki síst
Tryggvi Gunnarsson stóðu beinlínis á bak
við, var ein svæsnasta tilraun sem stjórn-
völd hér á landi hafa gert til að bæla niður
prentfrelsi og það var engin furða þó svo
hrottafengnar aðgerðir kveiktu hatursbál í
hjarta Björns í ísafold."
ÆT
Iuppkastskosningunum 1908 missti
Hannes Hafstein völdin og enginn annar
en Björn Jónsson í ísafold varð næsti ráð-
herra íslands. Og þá var skammt að bíða
stórra högga í garð bankastjóra Landsbank-
ans. Pólitísk hringekja um yfirráð bankans
var hafin af fullum krafti. Hannes Hafstein
hafði lagt línurnar um flokkspólitíska stjórn-
un bankans og Björn Jónsson vildi ekki una
því að andstæðingar hans hefðu þar öll tök.
Fyrst beitti hann sér fyrir breytingum á
stjórn bankans og áttu bankastjórarnir að
verða tveir í stað eins og síðan skipaði
hann rannsóknarnefnd til að athuga fjár-
reiður bankans. í kjölfarið eða 22. nóvem-
ber 1909 fékk Tryggvi Gunnarsson bréf frá
ráðherra þar sem honum var án fyrirvara
sagt upp störfum. Var honum gert að ganga
út úr bankanum á þeirri sömu stundu og
hann fékk bréfið og vannst honum ekki
einu sinni tími til að afgreiða víxil sem hann
t var með í höndunum er hann las bréfið.
Þessi atburður olli fáheyrðum æsingum í
HEIMSMYND JÚLÍ
Reykjavík og var gerður aðsúgur að Birni á
heimili hans í Ráðherrabústaðnum við
Tjarnargötu. í sögunni eru þessir atburðir
oft kallaðir bankafarganið og urðu þeir
Birni að lokum að falli.
í stað Tryggva Gunnarssonar voru ráðnir
tveir bankastjórar við Landsbankann sem
voru úr innsta hring Björns Jónssonar. Þeir
voru kaupmennirnir Björn Kristjánsson og
Björn Sigurðsson.
Með valdatöku Björns í ísafold og Sjálf-
stæðisflokksins flæddu nýir og þjóð-
ernissinnaðir straumar yfir ísland og var
Landsbankinn meðal annars
notaður til að grafa undan
dönskum eða hálfdönsk-
um stórgrósserum í höf-
uðstaðnum. Mesta versl-
unarveldið í Reykjavík
var Thomsens-Magasín
en nýir bankastjórar
Landsbankans munu
af pólitískum ástæð-
um hafa tekið fyrir
lánafyrirgreiðslur til
þess. Kaupmaður-
inn, Ditlev Thomsen,
dró því smám sam-
an úr hinum mikla
rekstri sínum og
hætti að lokum. Á
sömu leið fóru fleiri
slíkar verslanir.
Bankinn var notað-
ur til að efla inn-
lenda smákaup-
mannastétt en hinir
nýju bankastjórar
voru einmitt úr
henni.
íslenskt flokkakerfi var laust í reipum á
þessum tíma og fylkingar sífellt að riðlast
og stokkast upp á nýtt. Það var svo árið
1916 sem nýsköpunarmaður í íslenskum
stjórnmálum ryðst fram og á stærstan þátt í
stofnun tveggja nýrra stjórnmálaflokka á
sama árinu. Þetta var Jónas frá Hriflu og
flokkarnir voru Framsóknarflokkur og Al-
þýðuflokkur. Jónas var klár á því að yfirráð
yfir bankakerfinu var lykilatriði til að ná
völdum á íslandi og breyta hinu pólitíska
landslagi. Hann setti sér það markmið að
gera Landsbanka íslands að stærsta banka
landsins, sem væri örugglega í höndum rík-
isins, en koma íslandsbanka á kné. Hvort
tveggja tókst í tímans rás. Árið 1917 komst
Framsóknarflokkurinn þegar í lykilaðstöðu í
íslenskum stjórnmálum með þátttöku í ríkis-
stjórn. Og það sem meira var. Flokkurinn
réð yfir bankamálum í gegnum ráðherra
sinn, Sigurð Jónsson frá Ystafelli. Hófst nú
enn á ný darraðardans um yfirráðin yfir
Landsbankanum.
Fjármálaráðherrann í hinni nýju stjórn
var Björn Kristjánsson bankastjóri og var
því í leyfi frá bankastjórninni, en hinn,
Björn Sigurðsson, hafði þá verið skipaður
tímabundið verslunarerindreki í London. í
stað þeirra höfðu verið settir tveir banka-
stjórar til bráðabirgða. Eitt af fyrstu verkum
Sigurðar Jónssonar í ráðherrastól var að
koma öðrum þessara manna í burtu og
setja í hans stað Magnús Sigurðsson lög-
fræðing sem haföi verið viðriðinn stofnun
Framsóknarflokksins. Hann reyndist strax
ráðríkur og kraftmikill bankastjóri. Hann
taldi það réttlætismál að kaupfélögin hefðu
aðgang að bankanum eins og kaupmenn
en Björn Kristjánsson hafði yfirleitt talið
kaupfélagsmenn ólánshæfa.
Magnús Sigurðsson var að-
eins settur bankastjóri en
Jónas frá Hriflu og
__forráðamenn
Samvinnuhreyf-
ingarinnar töldu það
lífsspursmál að fá hann
til frambúðar inn í
bankann. Framsókn-
armenn fengu því
samþykkt ný lög á
alþingi um fjölgun
bankastjóra í þrjá og
var ætlunin að skipa
strax í allar stöðurnar
þannig að bæði
Björn Kristjánsson og
Björn Sigurðsson
yrðu að láta af hendi
sínar stöður, þó að
þeir gegndu öðrum
störfum aðeins tíma-
bundið annars stað-
ar. Þannig ætluðu
þeir að ná undirtök-
um í bankanum.
Björn Kristjánsson fjármálaráðherra var gjör-
samlega mótfallinn þessum áformum og
lenti í mikilli togstreitu við Sigurð Jónsson
atvinnumálaráðherra og framsóknarmenn-
ina. Hann sá sér þann kost vænstan að lok-
um, í ágúst 1917, að segja af sér ráðherra-
embætti og setjast aftur í bankastjórastólinn
til að hamla gegn yfirtöku framsóknar-
manna á bankanum.
Sigurbjörn Þorkelsson í Vísi var einn af
skjólstæðingum Björns Kristjánssonar í smá-
kaupmannastétt Reykjavíkur. Hann segir frá
þessum atburðum í endurminningum sínum
á þessa leið: „Björn var þá neyddur til að
segja af sér eftir 8 mánaða stjórnarsetu þar
sem Sigurður Jónsson var svo ýtinn og ráð-
ríkur í stjórninni, að sjálfsögðu vegna áhrifa
Framsóknarmanna og Sambands íslenskra
samvinnufélaga sem þá var nýflutt til
Reykjavíkur og staðsett þar. En Jón [Magn-
ússon] forsætisráðherra reyndist ekki nægi-
lega kraftmikill til þess að standa gegn
frekju þeirra Sambandsmanna. Það mátti
heita svo að fjármálaráðherrann i stjórninni,
sem var Björn, væri valdalaus."
Tilhugalíf þeirra Jónasar frá Hriflu og Ólafs Thors með
augum Spegilsins. Það hófst með lausn Kveldúlfs-
málsins í bankaráði Landsbankans árið 1937.
Með því hófst einnig samtrygging Framsóknarflokks
og Sjálfstæðisflokks eða helmingaskiptaregla.
79