Heimsmynd - 01.07.1993, Síða 93

regnhlífarsamtök hægri manna; eins konar
regnhlífarsamtök vinstri manna í stjórn-
málakerfi tveggja stórra regnhlífarsamtaka.
Það hefði auðvitað þýtt að Alþýðubanda-
lagið, Framsóknarflokkurinn, Alþýðuflokk-
urinn og ört vaxandi Kvennaframboð hefðu
gengið til liðs við regnhlífarsamtök Vil-
mundar og lagt niður flokksstofanir sínar.
Sem auðvitað verður að teljast fullmikil
bjartsýni. Þessi hugmynd fól endanlega í
sér að flokkakerfið íslenska yrði sprengt í
sundur, stjórnmálamenn hirtir frá kjötkötl-
unum og látnir snúa sér að pólitík og hug-
myndafræði, en lýðræðið gert virkt og
raunverulegt. Þar með væri hægt að bylta
stjórnarskránni. Vilmundur gekk að þessari
draumsýn eins og haldbærum veruleika.
Fyrir hann var Bandalag jafnaðarmanna
upphafið að nýju Islandi.
Vilmundur gerði tvenn alvarleg mistök i
kosningabaráttunni. Fyrstu mistökin voru
að leggja ofuráherslu á stjórnarskrárbreyt-
ingar. í huga landsmanna snerist pólitík
dagsins um efnahagsmál líðandi stundar og
hrikalegan viðskilnað ríkisstjórnar Gunnars
Thoroddsens í 130 prósenta verðbólgu. Vil-
mundur var hins vegar einfaldlega kominn
það langt í draumsýn sinni um hið nýja Is-
land að kerfisbreytingin var honum ofar í
hugar en dægurpólitík og þar að auki lyk-
illinn að betra og heilbrigðara þjóðfélagi;
lausn dægurvandans. Bandalag jafnaðar-
manna var því utanveltu við heitustu um-
ræður kosningabaráttu hinna flokkanna.
Hin háfleyga og oft flókna umræða um
hugmyndafræði og stjórnarskrárbreytingar
fór fyrir ofan garð og neðan hjá kjósend-
um. Þeir höfðu skilið baráttu Vilmundar
fyrir siðbót í spilltu flokkakerfi og heillast
af persónu hans og útgeislun áður fyrr, en
hin nýja kosningabarátta hans náði ekki að
skjóta rótum í vitund þeirra. Síðari mistök
Vilmundar var samsetning framboðslista BJ.
Vilmundur hafði talið rökrétt að fólk væri
viðbúið að taka sæti á lista BJ, enda taldi
hann að stór hópur landsmanna styddi
skoðanir framboðsins. Raunin varð hins
vegar sú að fólk var almennt feimið við að
láta stilla sér upp á framboðslista, þótt
stuðningurinn við BJ og Vilmund
persónulega hafi í sjálfu sér verið víðtækur.
Valgerður Bjarnadóttir sagði í samtali við
greinarhöfund að kosningabarátta Banda-
lags jafnaðarmanna hafi verið „röð af mis-
tökum.“ Það er ljóst að undirbúningstíminn
var ónógur og skipulagið kannski ekki upp
á það besta. Vilmundur ferðaðist víða um
land í febrúar og mars 1983 og hélt kynn-
ingarfundi. Honum tókst með dyggri að-
stoð félaga sinna að koma saman framboði
í öllum kjördæmum landsins. Margar
óborganlegar sögur eru til í sambandi við
tilurð listanna og hvernig fólk var lokkað á
þá. En að lokum var framboðið tilbúið i
heild: Frambjóðendur BJ voru 120 talsins
og meðmælendurnir skiptu hundruðum.
Það var ótrúlegt afrek og verður vart leikið
eftir.
Vilmundur gerði sér hins vegar fyllilega
grein fyrir veikleika framboðslista BJ. Fólk-
ið var óþekkt, heildin kraftlítil og yfirbragð-
ið ekki rétt. Þetta var'einfaldlega ekki
spennandi framboð og virkaði fremur sem
ístöðulaus söfnuður kringum eina pólitíska
stjörnu: Vilmund Gylfason. Skoðanakann-
anir gáfu til kynna að BJ myndi vinna góð-
an sigur. Að mati Vilmundar þurfti BJ að
vinna sex þingmenn, helst sjö til að koma
málum áleiðis á Alþingi. „Fimm eða færri
eru ósigur,“ sagði Vilmundur sjálfur.
í draumi sérhvers manns
er fall hans falið. Úrslit kosning-
anna urðu þau að Bandalag jafnaðarmanna
fékk fjóra menn kjörna og stuðning tæp-
lega 10 þúsund kjósenda eða rúmlega 7 af
hundraði. í Reykjavík fékk BJ fleiri atkvæði
en Framsóknarflokkurinn og aðeins einu
prósenti minna en Alþýðuflokkurinn. Með
tilliti til hins stutta undirbúnings og
óreyndra frambjóðenda töldu margir þetta
góðan sigur fyrir Vilmund og BJ. Hann
túlkaði hins vegar niðurstöðurnar á allt
annan hátt. Hinn algjöri ósigur blasti við.
Vilmundur tók þó þátt í viðræðum um
stjórnarmyndun og um tima var talinn
möguleiki að Sjálfstæðisflokkur, Alþýðu-
flokkur og BJ mynduðu nýja ríkisstjórn. Sú
hugmynd dagaði þó uppi vegna tregðu
sjálfstæðismanna sem vildu ríkisstjórnar-
samstarf með Framsóknarflokki. Vilmundur
mun hins vegar aldrei hafa verið þess fýs-
andi að taka að sér ráðherraembætti, þótt
BJ hefði tekið þátt í ríkisstjórnarsamstarfi.
Hann mun einnig hafa verið því andmæltur
að aðrir þingmenn BJ settust í ráðherrastóla
og hefði því þurft að leita að ráðherrum BJ
utan þingflokksins. Kosningaúrslitin urðu
þungt áfall fyrir Vilmund. Þau fáu skipti
sem ég ræddi við hann kringum kosning-
arnar og strax að þeini loknum fannst mér
mjög af honum dregið. Hann hafði misst
sinn yndislega húmor, var lokaður, fámáll
og eins og utan við sjálfan sig. Því fólki
sem ég hef rætt við og hve mest umgekkst
hann eftir að kosningaúrslit lágu fyrir er
einkum tíðrætt um vangaveltur Vilmundar
um það hvers vegna BJ hefði tapað í kosn-
ingunum. Kosingaósigur BJ heltók huga
Vilmundar og honum fannst að þjóðin
hefði hafnað sér og hugmyndafræði sinni.
Vilmundur virtist ekki geta séð kosn-
ingaúrslitin í breiðu, pólitísku samhengi.
Hann áttaði sig á vanköntum framboðsmála
BJ og skildi að hið nýja Kvennaframboð
hafði dregið frá sér atkvæði, en samt tók
hann ósigurinn of djúpt til sín persónulega.
Eftir á að hyggja var það dæmigert fyrir Vil-
mund. Hann var pólitíkus og skáld. Kaldur
taflmaður og viðkvæmur rómantíker. Rök-
hyggjumaður og tilfinningasál. Þessar and-
stæður mótuðu hið svart-hvíta hugarfar Vil-
mundar. Gráu tónarnir voru svo fáir. Sigur
eða ósigur. Allt eða ekkert. Hann gerði
þessar kröfur til annarra, en þó mest til
sjálfs sín.
Flestir pólitíkusar horfa fram á veginn,
vita að pólitík er langtímabarátta. í stjórn-
málum tapast aldrei styrjöldin, aðeins or-
rustur. Sigrinum er eins háttað. Hafi BJ beð-
ið kosningaósigur 1983 (sem vissulega er
umdeilanlegt), hefði að sjálfsögðu tekið við
leiðinlegt líf í stjórnarandstöðu en engu að
síður tími til innra starfs og uppbyggingar,
útrása og eflingar á stefnuskrá.
Vilmundur eygði ekki langtímabaráttuna.
Hugur hans myrkvaðist stöðugt. Ef til vill
hefur honum þótt öll sín barátta til einskis.
Draumur hans um virkt og raunverulegt
lýðræði; draumurinn um hið nýja Island að
engu orðinn.
Sunnudaginn 19. júní 1983 batt Vil-
mundur enda á líf sitt. Hann var aðeins 34
ára þegar hann lést. Andlátsfregnin var áfall
fyrir íslensku þjóðina. Þegar mér barst frétt-
in nokkrum tímum áður en hún var gerð
opinber varð mér ósjálfrátt hugsað til þess
er John F. Kennedy var skotinn. Við Vil-
rnundur vorum strákar í gagnfræðaskóla og
þegar fréttamyndirnar bárust af útför forset-
ans fallna var ein ljósmynd Vilmundi ofar-
lega í huga. Hún sýndi barnungan son for-
setans heilsa líkfylgdinni að hermannasið.
„Þegar ég dey,“ sagði Vilmundur við mig á
gangi gangfræðaskólans, „vil ég að sonur
minn heilsi eins.“ Ég veit ekki af hverju
þessari mynd skaut á þessu andartaki upp í
huga mér, en hún lýsir Vilmundi vel; ein-
örðum, rómantískum, sönnum. í gegnum
huga minn þaut einnig mynd af kvöldi á
Aragötunni þegar við menntaskólastrákarnir
sátum í bókaherberginu og Vilmundur las
upphátt úr eftirlætisskáldi sínu, Steini
Steinarr: „í draumi sérhvers manns er fall
hans falið.“ Vilmundur átti sér draum og
draumurinn varð honum að lokum að falli.
Hugmyndir Vilmundar Gylfasonar, eins
mesta hugmyndafræðings íslenskra stjórn-
mála hafa lifað áfram. Tveir af fjórum þing-
mönnum BJ gengu til liðs við Alþýðuflokk-
inn. Einn þingmaður gekk í Sjálfstæðis-
flokkinn og einn hefur ekki skipt sér af
pólitík síðan. Alþýðuflokkurinn hefur einna
helst haldið á lofti hugmyndum BJ, en aðrir
flokkar hafa einnig sótt í hugmyndasafn
Vilmundar. Hægt og bítaúdi hafa hugmynd-
ir hans unnið á, surnar orðið að sjálfsögð-
um veaileika, aðrar í þann mund að fæðast
og enn aðrar bíða síns tíma.
Vilmundur Gylfason og hugmyndafræði
hans lifir enn á meðal okkar og mun gera
um ókomin ár. Kannski ekki síst vegna
þess að enn er langt í land hvað áhrærir
opið lýðræði, valddreifingu og ábyrgð
valdsmanna._____
(Við samningu greinarinnar var stuðst við
fjölmargar heimildir munnlegar sem
skriflegar, en sérstaklega við bók Jóns
Orms Halldórssonar Löglegt en siðlaust.)
HEIMSMYND
J Ú L j
93