Skírnir - 01.04.2006, Side 159

SKÍRNIR
AUÐMÝKT
157
Spinoza lýsti auðmýkt sem kvöl manns yfir eigin vanmætti21
og taldi hana veikleika sem hinir bestu menn væru lausir við. Auð-
mýkt sagði hann vera andstæðu sjálfsánægjunnar og taldi hana
ekki til dygða, enda væri hún ekki afsprengi skynseminnar.22
Þrátt fyrir þessa heldur neikvæðu afstöðu til auðmýktar tók
Spinoza undir þá skoðun Hobbes að hroki og sjálfsánægja gætu
valdið vandræðum í mannlegum samskiptum. Þótt hann teldi auð-
mýkt ekki til dygða áleit hann að ef menn gætu ekki lifað skynsam-
lega væri illskárra að þeir væru of auðmjúkir en of hrokafullir.
Þar sem menn lifa sjaldan í samræmi við boð skynseminnar gera auðmýkt
og iðrun meira gagn en skaða og sama má segja um von og ótta. Því er það
svo að ef vér komumst ekki hjá því að syndga, þá er skárra að syndin hneig-
ist í átt til þessara geðshræringa. Væru menn sem skortir andlegan styrk all-
ir jafn hrokafullir og ef þeir skömmuðust sín hvergi og óttuðust ekkert, hvað
héldi þá aftur af þeim? Múgurinn er óttalegur ef hann óttast ekkert. Það er
því engin furða að spámennirnir, sem var umhugað um heill samfélagsins
fremur en hagsmuni hinna fáu, hafi lagt kapp á að mæla með auðmýkt, iðr-
un og lotningu. Staðreyndin er líka sú að þeir sem láta stjómast af slíkum
geðshræringum fást á endanum öðmm fremur til að lifa eins og skynsemin
býður, það er að segja að vera frjálsir menn og lifa lífi hinna blessuðu.23
Spinoza umturnaði hefðbundnum kristnum skilningi með því að
lýsa auðmýkt og hroka sem hliðstæðum fremur en andstæðum og
halda því fram að þetta tvennt fari oftast saman og þeir sem séu
öðrum fremur niðurlútir og auðmjúkir séu jafnan fullir af ofmetn-
aði og öfund.
Þótt sjálfsniðurlæging sé andstæða hrokans, þá er sá sem niðurlægir sjálf-
an sig afar nálægt því að vera hrokafullur. Þar sem kvöl hans kemur til af
því að hann dæmir sjálfan sig vanmáttugan í ljósi máttar eða dygða ann-
arra manna, þá dregur úr kvöl hans og hann kennir ánægju ef hann hug-
leiðir lesti annarra ...24
21 III Skýring við skilgreiningu á geðshræringum nr. 26. Spinoza 1982, bls. 146.
22 IV P53. Spinoza 1982, bls. 184.
23 IV P54 Scholium. Spinoza 1982, bls. 185. (Tilvitnanir í Spinoza eru þýddar af
greinarhöfundi eftir textanum í Spinoza 1982.)
24 IV P57 Scholium. Spinoza 1982, bls. 186. Sjá líka III Skýring við skilgreiningu
á geðshræringum nr. 29. Spinoza 1982, bls. 148.