Skírnir - 01.04.2006, Page 210
208
VIÐAR ÞORSTEINSSON
SKÍRNIR
brot í ólgusjó stjórnmálalífs síðustu aldar. í dag er „vandi hins
nýja“, sá vandi sem Brecht reynir að koma orðum að í fullyrðingu
sinni, annar og jafnvel meiri en hann var fyrir 80 árum. Ástæðurn-
ar virðast mér vera tvær.
I fyrsta lagi hefur hugmyndin um hið nýja orðið viðtekin. Það
er að segja: Enginn með viti heldur því beinlínis fram að formtil-
raunir eða nýsköpun í listum eigi ekki rétt á sér. Við heyrum eng-
in heróp um að okkur beri að snúa aftur til 19. aldar skáldsögunn-
ar, sonnettunnar, hins fígúratíva málverks, klassískrar tónlistar
o.s.frv. En á sama tíma virðist ákveðinnar þreytu gæta gagnvart
framúrstefnulist og konseptlist. Jafnvel þótt fáir hafi uppi nei-
kvæðar yfirlýsingar um tilraunamennsku, þá eru margir í raun ef-
ins um gildi slíkrar listar, og viðhorf þeirra til hennar á oft meira
skylt við umburðarlyndi en beina hrifningu.
I öðru lagi hafa nýjungar innan listanna misst þau sterku tengsl
sem þær höfðu á tímum framúrstefnunnar við pólitíska og samfé-
lagslega hugsun, hugmyndina um andlega eða menningarlega
landkönnun sem eigi að hafa eða geti haft víðtækari afleiðingar á
mannlega tilveru. Við gerum okkur oft ekki grein fyrir að dadaist-
ar og fútúristar voru ekki aðeins (þótt þeir hafi líka verið það)
dekadent eða ölvaðar listaspírur í spjátrungslegum klæðnaði. Þetta
voru byltingarmenn andans sem margir hverjir stóðu styrkum
fótum innan róttækra pólitískra hreyfinga, ýmist kommúnista-
hreyfingarinnar (Breton, Brecht, Picasso) eða fasistahreyfingar-
innar (fútúristarnir). Þegar ný eða ögrandi list er gagnrýnd er oftar
en ekki komið að tómum kofunum hjá iðkendunum um „tilgang-
inn“. Listamenn skrifa ekki lengur yfirlýsingar eða manifestó sem
einkenndu framúrstefnulist 3. og 4. áratugarins. I dag er réttlæt-
ingin yfirleitt sú sama: „réttur“ listamannsins til sköpunar og
ákveðið ábyrgðarleysi hans gagnvart þeim sem krefja hann raka
eða skýringa á list sinni.
Þótt hugmyndin um listrænt frelsi hafi ávallt verið einn af bak-
hjörlum módernískrar listar er það nýtt af nálinni að listamenn
sem stunda formtilraunir réttlæti iðju sína einungis í nafni þess,
ekki í nafni „markmiða" af einhverju tagi. Hvort sem eggið kem-
ur á undan hænunni eða öfugt þá hefur þessi markhyggjugelding