Skírnir - 01.04.2006, Page 218

216
GUÐMUNDUR ANDRI THORSSON
SKÍRNIR
upp í skrifum Einars Benediktssonar árið eftir um sýningu Kjarvals þar
sem segir að Kjarval eigi „óalgenga gáfu“ en er varaður við því að fara í
áttina „til hinna óskiljanlegu ómynda“ — og er þar átt við tilhneigingar í
nútímalist, auk þess sem Einar telur verstu myndina gerða þegar Kjarval
hafi staðið nærri „dönsku meðalmennskunni og hinu lággáfaða andleysi í
Höfn“. Einar segist skynja í verkum Kjarvals „mikla þrá eftir því að vinna
hlutverk sitt sem smiður íslenskra mynda, ekki einungis hinnar ytri nátt-
úru heldur einnig og að öllu fremur hins innra eðlis og anda íslendinga
sjálfra" (64). Þótt Einar Benediktsson sé bersýnilega fullur tortryggni í
garð módernisma, þá sýna orð hans á hinn bóginn vissan skilning á því
eðli listaverksins að vera ekki einungis vitnisburður um „ytri náttúru"
heldur skuli það laða fram einhvern innri veruleika sem dylst undir yfir-
borðinu. Tveimur árum síðar sér maður svo enn nokkra frjóanga bætast
við í viðtökum Kjarvalssýningar og má enn minna á að hér skrifa menn
sem lifðu listrænu lífi sínu nær eingöngu í textum en voru ekki vanir að
horfa á myndlist — að minnsta kosti ekki íslenska. Viðbrögðin eru tær,
næstum felmtruð, áhrifin af myndunum bersýnilega yfirþyrmandi. Pistla-
höfundurinn „Svipdagur“ skrifar í Morgunblaðið um myndir Kjarvals:
„Það er eins og listamaðurinn stundum í einni svipan festi öll tök á meg-
inþáttum tilverunnar. Hugur hans klýfur myrkrið eins og rafgeisli og sér
langt yfir þá kynslóð sem hann lifir með. Og þegar hann rýnir ráðgátur
heimsins birtast honum á stundum hin yfirgripsmestu sannindi í einfaldri
mynd“ (81).
Eða eru fyrstu frjóangar íslensks listskilnings ef til vill fremur í frétt
Morgunblaðsins árið 1919 af ferðum Kjarvals á Snæfellsnesi? Þar segir
meðal annars: „Litir hjá honum eru sterkari og nokkuð öðruvísi en menn
hafa átt að venjast hjá listmálurum okkar og ekki auðvelt að átta sig á
sumum myndunum í fyrstu. En þær eru stórfenglegar margar og sumar
framúrskarandi fallegar. Sérkennilegur er Kjarval í list sinni, en hann er
listamaður af innsta eðli og allt sem eftir hann liggur er hrein list“ (128).
Hér er þá sem sé svo komið að „Svipdagur" lítur á listaverkið sem sér-
stakan veruleika sem listamaðurinn hefur skapað — af því að hann er
listamaður — og telur að okkur beri að reyna að átta okkur á þessu lista-
verki, þótt það sé ekki auðvelt, fremur en að líta til þess hversu „vel hann
nái“ því sem málað er. Hér hafði verið stigið afar stórt skref. Þessi listunn-
andi var tilbúinn í salíbununa. Kúbisma — fantasíur — expressjónisma —
fútúrisma — já sjálfa 20. öldina í öllum sínum fagra glundroða — en
Kjarval, sem bar „kraft heillar þjóðar“ í sjálfum sér, gekk ekki lengra á vit
þess að leyfa sjálfstæðum veruleika hinnar hreinu listar í málverkinu að
hafa sinn gang, nema ef til vill í stöku verki. Hann hafði annað í huga.
Myndir í bókinni af málverkum gerðum á 3. áratugnum sýna geysilegt
fjöllyndi hans í málverki og teikningu; hann munar ekki um að mála
munúðarfullar skógarmyndir frá Frakklandi í anda impressjónista eina