Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Qupperneq 112

Útdráttur
Inngangur: Tilgangur þessarar greinar er að endurskoða hugmyndir
um heimilið sem umhverfi sem mótar vellíðan og möguleika hrumra
eldri borgara til að líða vel. Greinin byggist á fjölfaglegri umfjöllun
um heimili þar sem hugmyndir, hugtök og skilningur sem mótað
hafa umfjöllun um heimili fólks, sérstaklega hrumra eldri borgara,
voru greindar og skýrðar. Gerð var leit í eftirtöldum gagnasöfnum:
Google Scholar, Scopus, PubMed, CINAHL og Leitir.is á árinu 2019
og að auki voru heimildalistar og tilvitnanir í lykilgreinar kannaðar.
Fram komu 1052 titlar sem voru skoðaðir nánar, en alls voru notuð
40 ritverk sem endurspegluðu lykilhugmyndir og hugtök sem tengd-
ust tilgangi greinarinnar. Gögn voru greind með hliðsjón af hug-
tökum sem tengjast þessu fræðasviði, umhverfi, rými, stað, „að eiga
heima“ og verndun einkalífs.
Niðurstöður: Tvær meginhugmyndir voru greindar. Hin fyrri end-
urspeglar heimilið sem efnislegt og manngert umhverfi og hin síðari
fjallar um það hvernig fólk tengist og skynjar heimili sitt sem stað
með ríka merkingu. Rannsóknir um heimili fólks sem nýtur heil-
brigðisþjónustu heima mótast annars vegar af skoðun rýmis, hönn-
unar og skipulags og því hve vel hið efnislega umhverfi fellur að
þörfum og óskum einstaklingsins. Hins vegar fjalla rannsóknir sem
beinast að tengslum fólks við heimilið og merkingu, um áhrif þess
að „eiga heima“ á sjálfsmynd og líðan.
Lokaorð: Þessi rannsókn samþættir fjölfaglegan skilning, kenningar
og rannsóknir um áhrif hönnunar heimila, og tilfinninga og reynslu
heimilismanna á möguleika fólks til að lifa góðu lífi heima. Niður -
stöðurnar geta nýst til að skipuleggja og veita hjúkrun á einkaheim-
ilum.
Lykilorð: umhverfi, heimili, rými, staður, „að eiga heima“, heima-
hjúkrun
Inngangur
Allt frá dögum Florence Nightingale hafa hjúkrunarfræðingar
leitast við að skilja áhrif umhverfisins á líðan fólks (Andrews,
2016; Kristín Björnsdóttir, 2005). Nightingale taldi að um-
hverfið og aðstæður fólks skiptu mestu máli fyrir heilbrigði og
í bókinni Notes on Nursing fjallaði hún ítarlega um áhrif
aðstæðna á heimilum til að stuðla að vellíðan og bata og koma
í veg fyrir heilsutjón (Nightingale, 1860/1946). Líkt og margir
samtíðarmanna hennar taldi hún að hreint loft, góð lýsing og
hlýlegt umhverfi væri forsenda heilbrigðis. Þessar hugmyndir
komu einnig skýrt fram í umfjöllun hennar um heimahjúkrun
sem beindist að hennar mati ekki einungis að hjúkrun hins
veika, heldur einnig að sjúkraherberginu og samfélagslegum
umbótum (Nigtingale, 1876). Hugmyndir Nightingale áttu
rætur að rekja til hreinlætishugmynda (e. sanitary ideas) nítj-
ándu aldar og höfðu mikil áhrif á aðra frumkvöðla á sviði
hjúkrunar víða í heiminum. Því var mótun heilsusamlegs um-
hverfis ríkur þáttur í hjúkrunarstarfinu um árabil. Hugtakið
umhverfi hefur verið skilgreint sem eitt af meginhugtökum
(e. metaparadigm) hjúkrunar þó því hafi ekki verið gefinn
mikill gaumur hin síðari ár. Í þessari grein verða hugmyndir
um áhrif umhverfis á heimilum endurskoðaðar í ljósi þess að
nú fer heilbrigðisþjónusta í auknum mæli fram innan þeirra.
Í hinum vestræna heimi eða í löndum sem talin hafa verið
til þróaðra landa átti á síðustu öld sér stað mikil uppbygging
opinberrar heilbrigðisþjónustu innan stofnana, sjúkrahúsa,
hjúkrunarheimila og endurhæfingarmiðstöðva. Er leið að
lokum aldarinnar höfðu áherslur hins vegar breyst og í mörg -
um löndum er hvatt til þess að fólk búi sem lengst á heimili
sínum þrátt fyrir veikindi eða fötlun og fái notið heilbrigðis -
þjónustu þar, á heilsugæslustöðvum, á göngudeildum, dag-
deildum eða á stofum sérfræðinga (Heilbrigðisráðuneytið,
2019). Þessi stefna hefur haft í för með sér veigamiklar breyt-
ingar á hjúkrunarstarfinu sem fer í auknum mæli fram á heim-
ili fólks. Oft er vísað til þessarar stefnu með orðunum „að
eldast heima“ og er hún yfirleitt tengd hugmyndum um sjálf -
stæði og að viðhalda sjálfræði heimilismanna (Wiles o.fl.,
2012). Hún endurspeglar jafnframt tilraunir stjórnvalda til að
draga úr útgjöldum til heilbrigðisþjónustu samfara hlutfalls-
legri fjölgun eldra fólks. Það er ósk margra að geta búið sem
lengst á sínu heimili með viðeigandi aðstoð og því má segja að
stefna stjórnvalda og óskir þegnanna fari saman. Í þessari grein
verður athyglinni beint að heimilinu sem vettvangi heil-
brigðisþjónustu með áherslu á heimahjúkrun, þó efnið tengist
vissulega fjölmörgum öðrum starfstéttum.
Lykilhugtök tengd fræðilegri umfjöllun
um heimili
Í þessari fræðilegu umfjöllun um heimilið, umhverfið og þær
aðstæður sem við búum við er stuðst við hugtökin rými og
staður. Bæði hugtökin eru flókin og fræðimenn hafa skilgreint
þau á ólíkan hátt (Malpas, 2012; Massey, 2005). Í hinum
hefðbundna skilningi tengist hugtakið rými hinu hlutlæga og
óhlutbundna og mótast oft af raunhyggjunálgun. Það má
hugsa um rými sem það sem rúmast innan ákveðinnar um -
gjarðar, til dæmis þess sem er innan híbýla (Koops og Galič,
2017). Malpas (2012) leggur í útleggingu sinni áherslu á að í
hugtakinu rými felist víðsýni og útvíkkun en jafnframt ákveðið
skipulag og bygging. Rými geta þó líka vísað til huglægrar
skynjunar sem mótast af menningu og hefðum þar sem félags-
leg hugsmíðahyggja er lögð til grundvallar. Má þar nefna að
hugtakið rými er notað til að lýsa tækifærum sem fólk hefur
til athafna og tjáningar og vísar til þess sem er leyfilegt. Dæmi
112 tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 96. árg. 2020
Kristín Björnsdóttir, Hjúkrunarfræðideild Háskóla Íslands
Heimili hrumra eldri borgara sem þiggja
heilbrigðisþjónustu: yfirlitsgrein