Náttúrufræðingurinn - 2021, Qupperneq 49

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
49
Ritrýnd grein / Peer reviewed
gæs (Chen rossii) væru smitberar P.
multocida. Niðurstöður mótefnamæl-
inga bentu til að 3% snjógæsa og 6%
mjallgæsa hefðu lifað af nýlegar fugla-
kólerusýkingar.8 Algengi smitbera í
báðum gæsategundum reyndist vera
2%; hjá snjógæs var algengi smitbera
2% í gæsum tveggja vetra og eldri,
samanborið við 0% í gæsum á 1. vetri.8
Bakterían fannst því í lifandi fuglum
sem virtust vera heilbrigðir. Sermis-
prófin sýndu að langvinn sjúkdóms-
dreifing og smit eiga sér stað árið um
kring í þessum stóru gæsahópum.
Höfundar töldu þessar niðurstöður
staðfesta að villtir fuglar væru smit-
berar fuglakóleru og gætu þar með
verið uppspretta nýrra smita. Hafa
ber í huga að þótt aðeins 3–6% hvít-
gæsa beri P. multocida var stofnstærð
þeirra metin 14 milljónir einstaklinga
2019.8,18 Smitberar eru því nokkur þús-
und í hópum sem í eru tugir til hundr-
uð þúsunda einstaklinga og eru oft
þéttir og hreyfanlegir. Snjógæsir verða
seint tengdar við félagsfælni og fáeinir
smitberar geta auðveldlega dreift smiti
í mörg þúsund einstaklinga á stuttum
tíma, sérstaklega þegar stórir hópar
blandast á afmörkuðum svæðum.
Varðveitist bakterían í umhverfinu?
Sýkingar og dauðsföll af völdum P.
multocida eru bundin við ákveðin svæði
og endurtaka sig þar nokkuð árvisst.
Því hafa menn ekki útilokað hlutverk
umhverfisins sem smitleiðar.9,19 Í heim-
ildum segir oft að P. multocida geti „lifað
í menguðu umhverfi“,17,20 þannig til
dæmis að bakterían hafi borist í fersk-
vatn frá vökva út um nasir fugla eða got-
rauf. Í kjölfarið geti heilbrigðir fuglar
smitast með því að drekka vatnið eða
anda að sér vatnsúða. Atgangur við flug-
tak og lendingu stórra fuglahópa gæti
líka valdið slíku úðasmiti.
Bakterían hefur verið talin lifa á
þrennan máta í umhverfi: a) í ferskvatni
í tjörnum, þar sem hún lifir í að minnsta
kosti 3 vikur eftir að sýkt hræ hafa verið
fjarlægð, b) í jarðvegi, þar sem bakterían
lifir í allt að 4 mánuði, og c) í rotnandi
fuglshræjum þar sem bakterían lifir í að
minnsta kosti 3 mánuði.7 Ýmis úrræði
hafa verið reynd til að sótthreinsa
jarðveg en með misjöfnum árangri og
ýmsum hliðarverkunum.21
Hversu lengi lifir bakterían
í umhverfinu?
Lengi var ekki staðfest að bakterían
varðveittist í vatni og votlendi.19 Í ljósi
þess að oft veikjast margir fuglar snögg-
lega var þó álitið að smitið næði til
margra einstaklinga samtímis, svo sem
með kólerumenguðu vatni á smitstað.12
Því reyndu vísindamenn að einangra P.
multocida frá þekktum smitstöðum far-
fugla víðs vegar um Bandaríkin. Mark-
miðið var að ákvarða hvort set eða vatn
á votlendissvæðum sem farfuglar nýta
vor og haust næði að varðveita bakt-
eríuna í lengri tíma og hvort árvissar
sjúkdómshrinur í farfuglum mætti rekja
til þess hve lengi bakterían varðveitist í
jarðvegi eða vatni.19,20,22,23
Samuel o.fl.19 söfnuðu haustin 1995–
1998 set- og vatnssýnum frá 44 vot-
lendissvæðum þar sem sjúkdómshrinur
með minnst 100 dauðum fuglum höfðu
brotist út veturinn eða vorið áður. Reynt
var að einangra P. multocida frá 10
stöðum innan hvers votlendissvæðis en
bakterían fannst ekki í einu einasta af
440 sýnum. Til samanburðar einangr-
uðu rannsakendurnir P. multocida aftur
frá 20 af 44 upprunalegu votlendis-
svæðunum að vetri til, skömmu eftir
dauðsföll fugla í sjúkdómshrinum. Þótt
skammt væri liðið frá sjúkdómshrinum
í seinni sýnatökunni tókst aðeins að
einangra P. multocida í 7% vatnssýna og
4,5% setsýna. Höfundar ályktuðu því að
P. multocida geti ekki þrifist eða varð-
veist í votlendi.
Blanchong o.fl.20 söfnuðu set- og
vatnssýnum í 13 vikur úr 23 votlendis-
svæðum eftir að fuglakólera hafði
geisað. P. multocida fannst á 6 stöðum
strax eftir sjúkdómshrinu en aldrei í
sýnum sem safnað hafði verið 7 vikum
eða síðar eftir sjúkdómshrinu. Því var
ályktað að ekki væri líklegt að bakter-
ían þrifist lengi í votlendi að loknum
sjúkdómshrinum.
Tengist bakterían næringar-
ástandi vatns?
Lehr o.fl.23 tóku vatns- og setsýni 1997
og 1998 og leituðu að P. multocida á tíu
þekktum smitstöðum í Sacramento-
dalnum í Kaliforníu. Sjúkdómshrinur
urðu á tveimur af tíu stöðum fyrri vetur-
inn (1997) en P. multocida fannst hvergi
í 390 set- eða vatnssýnum. Engar sjúk-
dómshrinur urðu seinni veturinn (1998)
en þá fannst bakterían á sex sýnatöku-
stöðum af tíu. Sýrustig (pH-gildi) mæld-
ist hærra þar sem sjúkdómshrinur urðu
1997 og styrkur áljóna var meiri þar sem
P. multocida fannst 1998. Höfundarnir
ályktuðu að engin marktæk tengsl væru
milli næringarástands votlendis og sjúk-
dómshrina eða tilvistar P. multocida á
sýnatökustað.
Blanchong o.fl.22 báru saman efna-
innihald í vatni milli votlendissvæða þar
sem sjúkdómshrinur urðu við ómenguð
samanburðarsvæði en fundu engin
tengsl milli efnainnihalds vatnsins og
sjúkdómshrinanna. Þegar aðeins voru
skoðuð svæðin þar sem sjúkdómshrinur
höfðu orðið fannst hins vegar jákvætt
samband milli algengis bakteríunnar og
styrks jónanna kalíums, nítrats, fosfórs
og fosfats í vatns- og setsýnum. Með
öðrum orðum virtist bakterían þrífast
betur í næringarríku ferskvatni en nær-
ingarsnauðu. Slík skilyrði á votlendis-
svæðum hafa ekki sérlega sterk tengsl
við hættu á sjúkdómshrinu en tengjast
þó algengi bakteríunnar og mögulega
því hversu alvarlegar sjúkdómshrinur
geta orðið.
Fuglar eða umhverfi?
Þrátt fyrir þessar viðamiklu rannsóknir
á P. multocida í vatnssýnum eru menn
ekki tilbúnir að útiloka kólerumengað
umhverfi sem þátt í varðveislu bakt-
eríunnar eða fullyrða að lifandi fuglar
sem bera smit séu skaðlegri en til-
eknir umhverfisþættir.9 Þegar fram-
angreindar niðurstöður eru dregnar
saman reyndist lítið um P. multocida í
vatnssýnunum, bakterían lifir bara í 7
vikur samkvæmt endurteknum sýna-
tökum á sama stað eftir sjúkdóms-
hrinur og bakterían virðist þrífast til-
tölulega vel við næringarauðug skilyrði
í vatni. Spurningin er því opin: Stafa
fjöldadauðsföll eða sjúkdómshrinur
af bakteríum sem fuglar bera inn á til-
tekið svæði eða af því að bakterían lifir
þar í tjörnum eða jarðvegi? Fyrirliggj-
andi upplýsingar benda til mikilvægis
ákveðinna fuglategunda, einkum and-
fugla, við varðveislu bakteríunnar, og
að þeir beri hana víða og í aðrar fugla-
tegundir. Hins vegar virðast votlendis-
svæði þar sem sjúkdómshrinur eru
algengar einnig gegna mikilvægu hlut-
verki, þótt bakterían varðveitist þar
ekki nema nokkrar vikur í senn.9