Náttúrufræðingurinn - 2021, Síða 50

Náttúrufræðingurinn
50
Ritrýnd grein / Peer reviewed
ÆÐARFUGL OG FUGLAKÓLERA
Fyrstu þekktu sjúkdómshrinur í æðar-
vörpum urðu á sjöunda áratug 20. aldar
í Québec- og Maine-fylkjum á norðaust-
urströnd Norður-Ameríku.24,25 Aðrir
þekktir smitstaðir fuglakóleru í æðar-
vörpum erlendis eru við Kattegat og
á Sjálandi í Danmörku,11,16,26 Gotlandi í
Svíþjóð27 og Mitivik-eyju í East Bay við
Southampton-eyju í Kanada, norður af
Hudson-flóa (3. mynd).28–32 Þá fundust
nokkrir æðarfuglar meðal 912 dauðra
fugla í fyrstu þekktu sjúkdómshrinunni
í Alaska í nóvember 2013.33
Fyrstu staðfestu tilfelli fuglakóleru í
Evrópu voru í æðarvörpum, í Hollandi
198534 og Danmörku 1996.11,16 Fugla-
kóleran barst til Svíþjóðar 1998 og
féllu æðarfuglar, máfar (Larus spp.),
helsingjar (Branta leucopsis) og lang-
víur (Uuria aalge).27 Nokkur æðarvörp
í Danmörku urðu illa úti 1996 (dánar-
tölur 35–95% af varppörum ár hvert)
en vægari sjúkdómshrinur urðu 2001,
2003, 2008 og 2009.11,16,26 Danskar rann-
sóknir á merktum fuglum sýndu að
lífslíkur æðarkollna lækkuðu um 14% í
kóleruárum.26 Í Svíþjóð komust Öster-
blom o.fl.27 að svipuðum niðurstöðum
með merktar langvíur í varpi þar sem
sjúkdómurinn var staðfestur í dauðum
fuglum: Lífslíkur merktu fuglana lækk-
uðu árið eftir sjúkdómshrinuna (79%)
en náðu aftur fyrri gildum (90–95%)
tveimur árum síðar.
Æðarfuglar eru langlíf fuglategund
(verða 16–25 ára) sem verpur einu sinni
á ári. Æðarkollur eru almennt tryggar
varpstöðum sínum þótt hreiðrið fær-
ist til um nokkra metra milli ára.35
Kollurnar byggja upp næringarforða
fyrir varp (þyngjast um u.þ.b. 20%), sjá
einar um áleguna, éta yfirleitt ekki á
varptíma og léttast á álegu um 30–40%
af þyngd við upphaf varps.28 Þær verpa
2–6 eggjum og er fjöldi eggja hjá
einstaklingum tengdur bæði líkamsá-
standi og varptíma, þ.e. þær sem verpa
fyrstar eru allajafna í góðu ástandi og
verpa fleiri eggjum en hinar. Breytileiki
í varpdagsetningu er almennt mikill,
40–45 dagar milli einstaklinga. Erfitt
er að meta stofnstærð æðarfugla því að
þeir verpa dreift í mörgum misstórum
æðarvörpum og hafa vetursetu víða.36
Kollurnar er þó hægt að rannsaka
á varptíma með föngun, merkingu,
sýnatöku og mælingum, og þær svara
streituvöldum á borð við fuglakóleru
oftast með mælanlegum breytingum.
Ónæmissvörun einstaklinga hefur
áhrif á þol þeirra gagnvart sjúkdómum.
Sýnt hefur verið fram á tengsl ónæm-
issvörunar og líkamsástands æðarkollna
á álegu.37 Heilbrigt ónæmiskerfi er sér-
staklega mikilvægt langlífri tegund
eins og æðarfugli því að sýkingar geta
dregið úr æxlunarárangri einstakling-
anna til frambúðar.38 Æðarkollur með
lítinn næringarforða í upphafi álegu
sýndu frekar en aðrar merki um hindr-
aða ónæmissvörun (þ.e. lítinn fjölda
eitilfrumna seint á álegu) og aukin
streituviðbrögð (aukið hlutfall marg-
sækinna hvítfrumna á móti eitilfrumum
seint á álegunni).38 Fasta æðarkollna á
álegu getur hindrað ónæmissvörun ef
varp eða álega reynist líkamlega krefj-
andi fyrir einstaklinginn.37 Síðustu
áratugi hefur þetta verið rannsakað
með blóðsýnatökum þar sem mæld
eru stresshormón (t.d. kortikosterón)
og streituviðbragð með hlutfalli hvít-
frumna og eitilfruma.32,37
Loks er rétt að gæta þess að þéttleiki
í æðarvörpum er breytilegur, allt frá 0,8
til 250 hreiðra á hektara, og í þéttustu
3. mynd. Útbreiðslukort æðarfugls (rautt =
varpstöðvar; grænt = vetrarstöðvar) og þekkt-
ustu sjúkdómshrinur fuglakóleru í æðarvörp-
um. Ártölin sýna fyrstu skráðu sjúkdómshrinu.
Gul tákn sýna sjúkdómshrinur á varptíma en
rautt tákn sýnir sjúkdómshrinu uppgötvað-
aða að vetrarlagi. – Range map of common
eider (red = breeding and green = wintering)
and the well known avian cholera outbreaks
thus far, along with year of occurence. Yel-
low symbols show outbreaks during breed-
ing season whereas a red symbol indicates a
winter outbreak.
1963 – Isle Blanche
1964 – Maine
1985 – Holland
1996 – Danmörk
1998 – Svíþjóð
2005 – East Bay
2004 – Cape Ungava
2013 – Berings-sund
2018 – Hraun