Náttúrufræðingurinn - 2021, Blaðsíða 61

Tímarit Hins íslenska náttúrufræðifélags
61
7. mynd. Kvendýr kláðamítilsins Microlichus
avus safnað af snípuluddu. – Female Micro-
lichus avus collected from an Ornithomya
chloropus. Ljósm./Photo: Karl Skírnisson.
Lífsferill snípuluddu
Við fundum snípuluddur frá miðjum
júní og fram í miðjan október og er
það í samræmi við það sem þekkt var
á Íslandi9 og Bretlandseyjum.1 Hutson1
tengir virknitíma lúsflugunnar við það
skeið þegar mófuglsungar eru á kreiki.
Í samræmi við það hafa rjúpnarann-
sóknir á Íslandi sýnt að snípuluddur
sækja frekar í ungfugla en fullorðna
fugla.10 Breytingar á kynjahlutföllum
snípuluddu eftir mánuðum (3. mynd)
voru svipaðar því sem þekkt er frá Bret-
landseyjum.1,4 Hlutföll voru nokkuð
jöfn í júní til ágúst en í september snar-
lækkaði hlutfall karlflugna og hélst
eftir það mjög lágt. Sú skýring sem
gefin hefur verið á þessu er að flestar
karlflugurnar deyi þegar kemur fram
í september.1 Miðað við það ætti mök-
unartíminn að vera afstaðinn í byrjun
september þar sem karlflugur eru þá að
mestu horfnar úr stofninum. Gottími
snípuluddu hér á landi virðist ekki hefj-
ast að marki fyrr en komið er fram yfir
mitt sumar, það er að segja í ágúst. Við
fundum engar kvenflugur komnar að
goti í júní og júlí en 20–30% flugnanna
frá ágúst fram í október voru komnar að
goti. Snípuluddur lifa veturinn á púpu-
stigi.1 Miðað við hvenær flugurnar eru á
ferðinni, kynjahlutföll og gottíma bendir
allt til þess að aðeins sé um að ræða eina
kynslóð á ári á Íslandi. Flugurnar skríða
úr púpum fyrri hluta sumars ( júní og
júlí), makast síðsumars ( júlí og ágúst)
og gjóta á haustin (ágúst til október).
Þessi mynd er í samræmi við niður-
stöður Hutsons1 á Bretlandseyjum.
Hýslar snípuluddu
Á Bretlandseyjum finnst snípuludda
helst á fuglum sem halda til á ber-
svæði, einkum spörfuglum, vaðfuglum,
orrafuglum og ránfuglum.1 Niðurstöður
okkar voru á sömu nótum. Snípuludd-
urnar fundust á mófuglum (rjúpu, vað-
fuglum og spörfuglum) og ránfuglum
(fálka og smyrli). Við höfum einnig
fundið lúsflugur á lóuþræl (Calidris alp-
ina), þúfutittlingi (Anthus pratensis) og
branduglu (Asio flammeus), og Sverrir
Thorstensen (munnl. uppl.) hefur að
auki fundið þær á auðnutittlingi (Acant-
his flammea) og snjótittlingi (Plect-
rophenax nivalis). Við teljum líklegt
að snípuludda sníki á öllum íslenskum
mófuglum. Aftur á móti er greini-
lega sjaldgæft að finna snípuluddur
á vatnafuglum og sjófuglum, þótt við
fyndum eintök af bæði grágæs og kríu.
Halldór W. Stefánsson (munnl. uppl.)
segir lúsflugur vera áberandi á heiða-
gæs (Anser brachyrhynchus) síðsumars
og hefur séð þær á helsingja (Branta
leucopsis). Við höfum tekið þátt í merk-
ingum á álft (Cygnus cygnus), öndum
og ýmsum tegundum sjófugla og
aldrei séð lúsflugur, og það sama segja
nokkrir kollegar okkar með mun meiri
reynslu af slíku starfi (Arnór Þ. Sigfús-
son, Ólafur Einarsson, Ólafur Torfason,
Sverrir Thorstensen, Ævar Petersen og
Þorvaldur Þ. Björnsson, munnl. uppl.).
Ekki er vitað hvort það gætir sér-
hæfingar með tilliti til hýsla innan
stofns snípuluddu á Íslandi. Athuganir
frá Bretlandseyjum benda til þess að
svo sé ekki þar og að einstakar flugur
geti flakkað á milli hýsla af ólíkum
tegundum.26 Á lúsflugum sem safnað
var af rjúpum fundum við mítla sem
ekki sníkja á rjúpum, tegundirnar P.
pari og M. avus. Þetta er í samræmi við
niðurstöður Corbets26 um að einstakar
flugur flakki óhindrað á milli hýsla af
ólíkum tegundum.
Ásætur snípuluddu
Við fundum þrjár tegundir mítla á
snípuluddu, M. borealis, P. pari og M.
avus. Það kom á óvart að finna ekki
naglýs. Við fundum engar ásætur
af tegundunum S. holoaspis og M.
islandicus, sem eru algeng sníkjudýr
á rjúpu á Íslandi, en meðalsmittíðni
S. holoaspis er 44% og M. islandicus
23%.10 Það var vitað að tegundir innan
þessara ættkvísla nýta lúsflugur til
dreifingar.15 Þessar niðurstöður styrkja
okkur í þeirri trú að bæði S. holoaspis
og M. islandicus smitist beint á milli
rjúpna og að þessar tvær tegundir séu
hýsilsérhæfðar, og því hluti af uppruna-
legri sníkjudýrafánu íslensku rjúpunnar
(grænlenska arfleiðin).
Sex ættkvíslir fiðurmítla eru innan
ættarinnar Epidermoptidae. Flestar
þessara tegunda valda kláða á fuglum
og eru kallaðir húðmítlar.27 Full-
trúar fjögurra þessara ættkvísla eru
þekktir á Íslandi, Myialges, Promyial-
ges, Microlichus og Metamicrolichus.
Það er fróðlegt út frá þróun tegunda
að bera saman tengsl þessara mítla við
snípuluddu. Þeir ganga mislangt við að
notfæra sér fluguna til dreifingar. Lengst
gengur M. borealis. Frjóvguð kvendýr
M. borealis eru sníkjudýr á snípuluddu
og nýklaktar lirfur fara síðan yfir á
fugla þar sem þær taka út sinn þroska.
Frjóvguð kvendýr P. pari eru ásætur á
snípuluddum en ekki sníkjudýr í þeirri
merkingu að þau dragi til sín næringu
úr flugunni. Þær verpa á fluguna og
nýklaktar lirfurnar fara yfir á fugla og
sníkja á þeim. Enn skemmur gengur M.
avus en kvendýr þeirrar tegundar festa
sig lauslega við snípuluddu til að kom-
ast á milli hýsla. Fjórði húðmítillinn
hér á landi er M. islandicus og virðist
hann smitast beint á milli fugla líkt og
að ofan greinir.
M. borealis var fyrst lýst eftir ein-
tökum sem fundust á snípuluddu
af rjúpum á Íslandi.15 Í okkar rann-
sókn fundust M. borealis-mítlar á
snípuluddum sem safnað var af rjúpu,
skógarþresti, smyrli og fálka. Við vitum
að hann er sníkjudýr á rjúpu (smittíðni
16%)10 en hann fannst hins vegar ekki
við nýlegar rannsóknir á sníkjudýrum
fálka á Íslandi.11 Þessi tegund hefur
síðan fundist á lúsflugunni O. anchine-
uria í Kanada.28 M. borealis er því örugg-
lega ósérhæfður með tilliti til hýsils.
Það er augljóst að M. borealis-mítlar
geta hamlað snípuluddum verulega. Í
verstu tilvikum voru hátt í 50 mítlar
fastir við afturbol flugunnar og hund-
ruð eggja umhverfis þá. Afturbolur
slíkra flugna var meira og minna þak-