Saga - 2012, Blaðsíða 197

núna eru Íslendingar 330 þúsund og Norðmenn sextán sinnum fleiri). Á 18.
öld voru Íslendingar um nokkurt skeið innan við 50 þúsund, en síðan hófst
uppgangur. Lífskjör bötnuðu og æ fleiri börn náðu fullorðinsaldri. Fjöldi
annarra félagslegra breytinga fylgdi fólksfjölguninni og einmitt þær eru
meginþema bókarinnar.
Einsögulegt sjónarhorn lýtur ekki einungis að umfangi þess sem athug -
að er. Það snýst einnig um það sem rannsakandinn sér og hvernig tekið er
á viðfangsefninu. Ítarlegast skrifar Sigurður Gylfi um ævi og kjör alþýðu
manna („the lives of everyday people“) og þar er greiningin nákvæmust.
Áherslur hans eru fyrir vikið ekkert endilega eða einvörðungu einsöguleg-
ar heldur allt eins, og jafnvel frekar, félagssögulegar. Það sést ekki bara á því
að mikið er fjallað um daglegt líf, félagslegar aðstæður og efnismenningu. Í
félagssögu er ávallt pólitískt sjónarhorn og það á við um þessa bók. Stöðugt
er minnt á það hversu miklu skiptir að sagnfræði fjalli ekki einungis um fólk
sem hafði völd heldur um venjulegt fólk („everyday people“). Sú hugmynd
er þarafleiðandi ekki úrelt að rétt sé að skrifa sögu fjöldans og það fyrir sem
flesta. Líti maður svo á að „almenningur“ séu þeir einstaklingar sem strit -
uðu og þjáðust, og bjuggu við fátækt og umkomuleysi, er Ísland einmitt rétti
staðurinn til að finna heimildir.
Höfundur gerir grein fyrir hverju atriði fyrir sig í því skyni að greina
félagslegar aðstæður Íslendinga síðustu tvær aldir. Efnisatriði líkjast því sem
oftast birtast í þessari tegund félagssögu. Rætt er um aldurshópa og lífs-
skeið, fæðingar, uppeldi, menntun og (smám saman) skólagöngu, vinnu
barna, atvinnulíf, sjúkdóma, elli og dauða, búskaparhætti, kynjahlutverk og
muninn á þéttbýli og dreifbýli. Fyrir lesanda sem þekkir til norskrar félags-
og hversdagssögu er margt kunnuglegt í bók Sigurðar Gylfa, ekki síst ef
Ísland er borið saman við svæði í Noregi þar sem fiskveiðar og búskapur
voru það sem flestir lifðu af langt fram á síðustu öld.
Í flestum köflum er aðferð höfundar sú að tengja almenna þróun við
upplifun einstaklinga. Um hið síðarnefnda er margt sótt í dagbækur og end-
urminningar, sem fólk ýmist skrifaði sjálft eða sagði fyrir. Stundum er líka
persónuleg reynsla látin varpa ljósi á almenn atriði. Þetta veldur því að lítið
fer fyrir mun á héruðum og styttri tímabilum í umræðu Sigurðar Gylfa. Sú
mynd sem birtist er á köflum of gróf: svona var þetta á Íslandi! Þróun sam-
félagsins er skipt í of fáa hluta: svona var nývæðingin. Og í bókinni er hún
ein í hlutverki eiginlegs breytingarafls í lok 19. aldar og byrjun 20. aldar.
Aldirnar fyrir 1800 fá reyndar sérstakan kafla og fjallað er um árin eftir 1940
í tveimur síðustu köflum bókarinnar. Tímabilið 1850–1940 fær langmest
rými — og það eru líka þeir áratugir sem höfundur hefur fjallað mest um á
fræðilegum vettvangi.
Sá þráður sem bindur bókina saman er áhersla Sigurðar Gylfa á skóla-
göngu og menntun, ekki hvað síst lestur og skrift. Þegar fjallað er um sam-
félagið almennt kemur skýrt fram hverst mikil áhrif umbætur á skólakerfi
ritdómar 195
Saga haust 2012_Saga haust 2004 - NOTA 27.11.2012 10:47 Page 195