Bændablaðið - 16.12.2021, Qupperneq 66

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. desember 202166
Á FAGLEGUM NÓTUM
Leiðin að nýjum lausnum – greinaröð um riðuveiki:
Íslenskir bændur og alþjóðlegir
vísindamenn vinna saman
„Riðurannsóknin mikla“ – hér
eru íslenskir sauðfjárbændur og
riðusérfræðingar frá Þýskalandi,
Englandi, Ítalíu, Frakklandi,
Spáni og Íslandi að vinna saman.
Vísindamennirnir eru vanir að
þurfa að sannfæra bændur um
að taka þátt í rannsóknum og þeir
eru mjög ánægðir að í þessu tilfelli
var það öfugt – bændurnir áttu
frumkvæði að verkefninu, höfðu
samband við sérfræðinga og svo
vatt þetta heldur betur upp á sig.
Ísland býður upp á sérstakar
kringumstæður út frá sjónarhorni
vísindamanns. Sauðfjárstofninn
hefur verið einangraður í langan tíma
og er þrátt fyrir innflutningstilraunir
að langmestu leyti laus við áhrif
annarra sauðfjárkynja. Á sama
tíma datt Íslendingum aldrei í hug
að banna ákveðna liti eða hornfjölda
eða útlit eins og langflestar þjóðir
Evrópu gerðu til að búa til „kyn“, það
eru engar „skúffur“ = sauðfjárkyn
til innan Íslands. Þess vegna er
erfðafjölbreytileikinn óvenju mikill
þótt stofninn hafi tekið miklum
sveiflum í gegnum aldir, t.d. út af
harðindum eða fjárpestum.
En þrátt fyrir allan fjölbreytileika
koma einungis fáar stökkbreytingar
(„breytileikar“) í príonpróteininu
fyrir – ólíkt langflestum kynjum er
fræga riðuþolna arfgerðin „ARR“
ekki til, sem varð lausnin við
riðuvandamálinu víða um heim. Auk
þess kom sjúkdómurinn líklega með
einum ákveðnum hrút til landsins –
tími og upphafsstaður eru þekktir
og einnig útbreiðslusagan. Það er
einstakt. Ekki síst er riða á meðal
sauðfjárbænda á „áhættusvæðum“
mikilvægt umræðuefni, margir
bændur hafa lengi pælt í þessum
efnum; þetta er mikilvæg uppspretta
dýrmætra upplýsinga sem nýtast
mjög vel í rannsóknum.
Í stuttu máli: Við erum svo hepp-
in að íslenska riðuvandamálið hefur
mikið aðdráttarafl fyrir alla sann-
kallaða riðusérfræðinga og uppgöt-
vanir á þessu sviði geta nýst kindum
og þar með sauðfjárbændum víða
um heim.
Sýnataka um landið allt
– og Grænland
Eins og fram kom í fyrri grein í
þarsíðasta tölublaði eru kindur með
verndandi arfgerðir eina langvarandi
lausnin á svæðum þar sem riða hefur
verið landlæg lengi. Þess vegna er
fyrsta skrefið að kortleggja ólíku
breytileikana sem er að finna í
príonpróteininu hér á landi – og í
grænlensku fé sem er af íslenskum
stofni. Hvaða breytileikar finnast
yfir höfuð og hvernig dreifast þeir?
Til þess þarf að taka sýni um allt
land á ólíkum sauðfjárbúum – bæði
þeim sem eru sérstök að ýmsu
leyti og þeim sem eru „dæmigerð“
sauðfjárbú. Til „sérstakra“ hjarða
teljast til dæmis þessar:
• riða hefur komið upp allt í
kring en aldrei á viðkomandi
bæ – eða
• riða kom upp í gamla daga
en hvarf seinna – og/eða
• sérstaklega gamall og ein-
angraður stofn (lítil eða
engin áhrif frá sæðingum
eða kaupafé), bæði á riðu-
svæðum og riðulausum
svæðum
Auk þess fengum við aðgang að
sýnum úr riðuhjörðum sem eru varð-
veitt á Keldum, í kringum 1.300 sýni
samtals. Meðal þeirra eru sýni úr
rúmlega 200 riðujákvæðum kindum
sem greindar voru upp úr 1999. Það
verður sérstaklega dýrmætt að sjá í
hve miklum mæli mismunandi arf-
gerðir koma fyrir.
Sýnatakan er í fullum gangi
og fyrir áramót verða komin yfir
2400 sýni í raðgrein-
ingu úr fleiri en 120
hjörðum. Áherslan var
fyrst lögð á upphafs-
svæði riðuveikinnar
– Norðurland vestra
–, ásamt líflambasölu-
svæðunum á Ströndum
og á Norðausturlandi.
Hluti af Suðurlandinu,
Suðurþingi og svo
Austurlandið er rétt að
bætast við, einnig voru
Vestmannaeyjar skoð-
aðar og einstakar hjarð-
ir við Ísafjarðardjúpið.
Hin svæðin munu fylgja
í vetur og vor.
Fyrstu niðurstöður og
vangaveltur
Samhliða sýnatöku og
raðgreiningum erum við
sífellt að skoða niður-
stöðurnar, bera saman
hjarðir og svæði, rekja
sjaldgæfa breytileika
og pæla í mögulegum
ástæðum – alltaf í sam-
ráði við sérfræðing-
ana. Þótt það sé enn of
snemmt að draga ályktanir í víðara
samhengi er samt hægt að nefna
nokkur atriði sem virðast áberandi.
Fyrir einstaklinginn skipta alltaf
báðir „helmingarnir“ máli þar sem
báðir hafa áhrif. Ef kind er til dæmis
með arfgerðirnar AHQ/VRQ, þá
minnkar AHQ næmi fyrir riðusmiti
en VRQ eykur það (það hefur
ekki verið rannsakað enn í hversu
miklum mæli, en verður vonandi
gert í rannsókninni okkar). Það er
svipað með AHQ/ARQ-kind. En
talsvert minna næm er hins vegar
kind með samsetninguna AHQ/AHQ
(„arfhreint“ AHQ).
En það er einfaldara að átta sig
á tíðni eða hlutföllum ákveðinna
breytileika innan stofnsins ef við
skoðum bara annan helminginn,
þ. e. aðra genasamsætuna („allele“
á ensku) – þess vegna gerum við
það hér:
• Langalgengasta arfgerðin er
„hreint“ ARQ, upprunaleg
án frekari breytileika – í
langflestum hjörðum á milli
70 og 90 prósent.
• H154 (-> AHQ), V136 (->
VRQ) og N138 eru á með-
altali innan við 10 prósent.
• R231R+L237L, C151 og
T137 eru á meðaltali innan
við 1 prósent, frekar 0,5 pró-
sent eða minna.
Þetta þýðir að í venjulegum stikk-
prufum (á milli 10 og 30 sýni úr
hverri hjörð) er vel hægt að finna
H154, V136 og N138, en það er
mjög tilviljunarkennt hvort hinir þrír
breytileikar uppgötvast eða ekki: Að
meðaltali þarf að taka u.þ.b. 200 sýni
til að finna 0,5 prósent breytileika
og meira að segja 1.000 sýni til að
finna 0,1 prósent breytileika eins
og T137! Enn eru eingöngu tvær
kindur komnar fram með T137 og
bara ellefu kindur með C151: Gola
frá Uppsölum stutt frá Sveinsstöðum,
fædd 2010, og Nökkvi frá Sunnuhlíð
í Vatnsdal ásamt gimbri undan honum
fundust síðast. Í Sunnuhlíð eru auk
þess óvenju margar kindur með
R231R+L237L, einnig á Heydalsá
(Guðjón og Nicole).
Þannig að það var mikil heppni að
við fundum T137 í þeim 20 sýnum
sem voru tekin á Sveinsstöðum
– og strax aðra kind með þennan
breytileika í næstu 10 sýnum sem
voru raðgreind í kjölfarið til að rekja
uppruna þess. En ekkert fannst í 38
sýnum sem tekin voru þó þau væru
úr náskyldum kindum.
Hins vegar getur einn stakur
hrútur breytt hlutföllum breytileik-
anna innan hjarðar mjög ef hann er
með sjaldgæfa arfgerð. Ein riðuhjörð
til dæmis þar sem við raðgreindum
alla fullorðna einstaklinga var með
næstum sjö sinnum fleiri C151-
kindur en er að meðaltali. Þegar við
skoðuðum ættirnar þá kom í ljós
að allar kindurnar voru afkomend-
ur hrúts sem hét Kári – hann hefur
greinilega verið með C151. Hefði
Kári frekar verið til þá hefði þessi
hjörð verið dæmigerð.
Svo eru ættingjar hans enn til
á Ströndum og víðar – hann var
sonur Bolla frá Miðdalsgröf og við
gátum fundið út að C151 er komið
frá Bollu mömmu Bolla; Merida frá
Miðdalsgröf, „barnabarnið“ hennar er
með þessa arfgerð líka. Nýlega kom
í ljós að Blær frá Húsavík er einnig
með C151; Reynir í Miðdalsgröf og
Matthías í Húsavík voru strax til í að
reyna að búa til arfhrein C151-lömb.
Einnig var spennandi munur á
líflambasölusvæðunum tveimur
sem hafa verið rannsökuð til
þessa – Strandir annars vegar og
norðausturhornið hins vegar. VRQ
er sjaldgæft á báðum svæðum, AHQ
mjög svipað. Við höfðum áður séð
raðir úr tæplega 100 forystukindum
sem voru næstum allar úr þessu svæði
og það var mjög áhugavert að sjá alls
engan aukabreytileika þar, engin
með N138 eða C151 eða svoleiðis.
Einungis kindur með hefðbundnu
arfgerðirnar ARQ, VRQ og AHQ!
Svipuð niðurstaða var hjá öðru fé á
þessu svæði sem ekki er forystufé –
aðeins fáar kindur með N138 (sem
voru auk þess næstum allar á sama
bæ) en ekkert annað. Á Ströndum
fundum við hins vegar allt nema
T137.
Þetta er athyglisvert þar sem
á hvorugu svæðinu hefur riða
komið upp – og þess vegna hefði
í rauninni á hvorugu svæðinu verið
„þörf“ fyrir aukabreytileika eða
arfgerðir sem eru minna næmar
fyrir riðu. Þannig að samkvæmt
væntingum hefði samsetningin átt
að vera mjög svipuð, nefnilega eins
og á norðausturhorninu. Ef maður
skoðar þetta betur þá er áberandi að
á norðausturhorninu er næstum allt
fé hyrnt, á meðan það er svo gott
sem allt kollótt á Ströndum. Það eru
sögusagnir um að kollótta genið sé
upprunalega komið með innfluttu fé
en hafi upphaflega ekki verið til hér
á landi. Er þetta kannski skýringin?
Ef kollóttu kindurnar komu til dæmis
frá Englandi eða Þýskalandi þar sem
riða hefur verið landlæg í nokkur
hundruð ár þá væri rökrétt að þær
hefðu verið að hluta til með einhvern
aukabreytileika. Og viti menn, á bak
við hluta af þeim fáu N138-kindum
sem fundust á norðausturhorninu eru
kollóttar kindur!
Þetta eru auðvitað getgátur en samt
mikilvægar vangaveltur og þegar
rannsóknin er komin aðeins lengra
munum við væntanlega finna svör
sem hjálpa til að skilja samhengið
betur. Allavega er það staðreynd
1986, 2004
2006
2004
1989, 2007, 2018
1988 (89?), 2008,
2019
2009
2015
1980 (77?),
2015
1987, 2016
2016
1987 vg riðu í Brautarholti,
2020
2020
2020 (Hjörðin í Brekkukoti)
2020
1982, 2000
2020
2002
20061999, 2021
1996, 2015
1987
1984
1988
2020
1983, 2002
1985
1991
1987
1987
1987
1986
1986
1986
1996
1983 (1987?)
1986
1991, 2021
1984
1987
1987
1986
1975, 1988
1978
1988, 1993
1988?, 1993?
1978 (1979?)
1989
1995
1993
1986
1982
1982
1981
1983
1990
1981
1991
1991
1991
1991
1982
1991
1981
um 1970, 1981
1991
1981
1986
1986
1988?
1987
1981
1981
1987
Þórormstunga
Urriðaá
Syðri-Urriðaá
2003
2003
2007
1976
1987
1980
1987
1987
1987
1987
Scrapie nie festgestellt
kein Scrapie außer evtl. vor 1957
(evtl.) Scrapie früher, verschwand ohne „Gesamtkeulung“
Scrapie*, Gesamtkeulung; oder: Scrapie ohne Keulung (vor 1985)
Keulung von Nachbarherden: ohne Scrapie evtl. Scrapie
2. Keulung nach Wiederausbruch
3. Keulung nach Wiederausbruch
seit vielen Jahrzehnten keine Schafzucht
Situation unbekannt
Schafzucht nach Keulung eingestellt
zur Zeit keine Schafe
* Vieles deutet darauf hin, dass nicht in allen Fällen wirklich
Scrapie vorlag (Gründe sind z. B. unsachgemäße Vorgehens-
weise im Schlachthaus; zudem war zeitweise politischer Wille,
die Schafzahl zu verringern, und „Scrapie“ ein Instrument dazu)
1988
1986
1985
1991
1983
1983
1982
1955, 1981
1987
1988
1986
1988
1986
19851983
1986
1988, 1993
1989
1995
1990
1990
aldrei staðfest riða
ekki riða nema kannski fyrir 1957
(etv.) riða áður fyrr, hvarf án heildarniðurskurðs
riða*, skorið niður; eða: riða án niðurskurðs (fyrir 1985)
ekki riða en skorið með; etv. riða, skorið með
skorið niður tvisvar
skorið niður þrisvar eða þekktur „riðubær“
enginn fjárbúskapur í mörg áratug
staða óþekkt
sauðfjárbúskapi hætt eftir niðurskurð
ekkert fé í dag
*Ath: Margt bendir til þess að ekki í öllum tilfellum
var um riðu að ræða (ástæður eru t.d. ónákvæm
vinnubrögð í sláturhúsum; einnig um tíma pólitisk
stefna að fækka fé, „riða“ nýtt sér til þess)
5 km
Riðutilfelli á Norðurlandi vestra
uppkast; ath: kortagrunnur eru atlaskort frá 1985-1990
Scrapievorkommen in Nordwest-Island
Entwurf; Kartengrundlage von 1985-1990
1987
1988
1981
Hegrabjarg: Riða kom upp um
1965, skorið niður vg. garnaveiki
og kom ekki aftur eftir það
um 1960
síðast 1964
Akrahreppur: riða mjög
útbreidd fyrir fjárskipti 1952/53,
kom upp aftur á einstökum
bæjum, horfin eftir 1980.
1977
1978
1978 1980
1979, 1986
1979 1985
2003
1994
1980
1988
1983
1995 (?),
2009
1987, 1995
1984
1979, 1986
1994, 1998
1983
1996
1984
1984
í 8 hjörðum 1983–1987
1983
Líklega hvergi riða á bæjunum
sunnan við Hámundastaðafjallið
nema á Möðruvöllum, á Hauga-
nesi og á Hesjuvöllum (rétt vestan
við Akureyri)
1986
Skorið niður í öllum
Svarfaðardal 1988, einnig á
riðulausum búum
1983
1983
1978
1983
1982
x
x
x
xx
1957
1977
1984
1994
1983
1982
1993
1984
1971
1980
1998
1981
1986
1989
1986
1983
1989
1980
1989
1979
1984
1993
1984
1990
1983
1994
1990, 94
Ytri-
1987
x
1971
1996
1989
1984
1995
1992
1995
1985
1998
2005
1988
1987
1979
1990
1992
1981
1989, 1998
1989
x
1962
1979
1985
1980, 87
1983
1985 x
x
1988
1989
1988
1994
1987
1993
1993
1989
1991
1984
1982
2000
1987
1989
1987
1983
um 1965,
bara 1 kind
x
1996
1990
Vesturhlíð
x
x
x
athuga betur
Bakkahjörðin var í Húsey
þegar riða kom upp (gult);
nýja hjörðin hefur verið á
Bakka (grænt,)
x
x
Sunnuhlíð
Stórhóll
Djúpi-
dalur
Þorkelshóll
Forsæludalur
Vatnshóll
Stóru-AkrarSveinsstaðir
Uppsalir
Gilá
Hrafnabjörg
R231R+L237L
C151
T137
útskýringar bæjarpunktanna
og bakgrunnskortið í nærsýn: sjá
www.tinyurl.com/ridukort
Hú n a f l ó i
Svínavatn
Varmahlíð
Sauðárkrókur Blönduós 
aðrir sýnatökubæir
Sjaldgæfir breytileikar á riðu-upphafssvæði
Breytileikar (genasamsætur):
1841 lífandi kindur,
aðallega á Norðurlandi vestra
10,5%
76,1%
5,7%
0,1% 0,3%
6,2%
1,1%
0,0%
10,0%
20,0%
30,0%
40,0%
50,0%
60,0%
70,0%
80,0%
AHQ
ARQ (h
rei
nt)
VRQ
T1
37
C15
1
N13
8
R23
1R
+L
23
7L
Vaskur, Einar og Skafl frá Sunnuhlíð (R231R+L237L). Mynd / Unnur Erla Björnsdóttir
Sara Björk og Gola frá Uppsölum
(C151) Mynd / Hilmar Birgisson