Andvari - 01.01.2012, Side 162

160
HJALTI HUGASON
ANDVARI
Þetta er dregið fram hér til að benda á að um daga þeirra kennimanna
sem fjallað er um í fyrrgreindum ritum urðu meiri hvörf í félags-, menning-
ar- og ekki síst trúarsögu þjóðarinnar en löngum höfðu orðið í tíð einnar til
tveggja kynslóða. Þjóðin var að stíga inn í nútímann, einnig í trúarlegu tilliti.
Trúarmenningin lét undan síga, hið veraldlega svið hélt fyrir alvöru innreið
sína í íslenskt samfélag og kirkjan færðist nær jaðri þess. Þetta er mikilvægur
bakgrunnur að sögum þeirra Þórhalls, Bjarna og Haralds. Af þessum sökum
verða þær auk þess áhugaverðari en ella hefði e.t.v. orðið. Þær varpa ljósi á
söguleg hvörf sem urðu við upphaf nútímans hér á landi.
Spyrja má hvaða áhrif þessi þróun hafði á prestastéttina í landinu. Breyttust
hlutverk og staða hennar í sama mæli og staða kirkjunnar sem stofnunar eða
héldu prestarnir áfram sambærilegum hlutverkum og áður? Breyttust nú e.t.v.
aðeins forsendurnar þannig að prestar gegndu áfram hefðbundnum hlutverk-
um í byggðarlagi sínu eða samfélaginu í heild en nú frekar sem menntamenn,
oft þeir einu í byggðarlaginu, en sem þjónar kirkjunnar? Sögurnar þrjár varpa
nokkru ljósi á það.
Brautryðjandinn
Við lestur ævisögu Þórhalls Bjarnarsonar veitir lesandi því athygli hve víða
sögupersónan lagði hönd á plóg. Þórhallur þjónaði sem prestur um skamma
hríð í Reykholti og á Akureyri (1884-1885). Lífsstarf hans var þó á miðlægari
vettvangi í kirkjunni en hann var kennari við Prestaskólann og forstöðumaður
(1885-1908) og loks biskup til dauðadags. Þrátt fyrir að Þórhallur væri þannig
kirkjuleiðtogi vann hann einnig drjúgt starf á öðrum sviðum. Hann var al-
þingismaður (1894-1900 og 1902-1908), sat í bæjarstjórn Reykjavíkur (1888-
1906), kom að alþýðufræðslu sem kennari og prófdómari við Kennaraskólann,
kennari við barnaskólann í Reykjavík og námsbókahöfundur. Þá rak hann
lengst af umtalsverðan búskap í Laufási við Reykjavík og var forystumað-
ur í uppbyggingu íslensks landbúnaðar sem um aldamótin skyldi færður úr
leiguliðabúskap til sjálfseignarbúskapar með einkavæðingu ríkis- og kirkju-
jarða. Auk þess kom hann að fjölmiðlun þar sem hann gaf út tvö tímarit,
Kirkjublaðið í sjö ár í lok nítjándu aldar og Nýtt kirkjublað síðasta áratug-
inn sem hann lifði.17 Þegar þessi víði starfsvettvangur er hafður í huga má
íhuga hvar megináhugasvið Þórhalls hafi legið og hvort fyrst og fremst beri
að skoða hann sem andlegrar stéttar mann eða sem búnaðarfrömuð, stjórn-
málamann eða alþýðufræðara. Ævisöguritari Þórhalls svarar þessari spurn-
ingu a.m.k. óbeint í verki sínu.
Þrátt fyrir að Brautryðjandinn sé ævisaga biskupsins yfir Islandi er verkið
ekki kirkjusögulegt og bætir raunar litlu við þá þekkingu sem við höfum á