Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Síða 24

Mótun verðuga sjálfsins í menntaskólanum
24 ..
rótgrónum hluta af veruhættinum. Það er engu að síður talið mikilvægt til þess að geta í raun tekið
sér stöðu meðal millistéttarinnar og þróað menntaðan veruhátt. Þá fjarlægir Ragný sig siðferðislega
(e. moral distinction) frá fjölskyldu sinni með því að upphefja hefðbundið millistéttarfjölskylduform
og stilla því upp andspænis því siðferði sem hún tengir við sína eigin fjölskyldu:
En sko æ sko systir mín á þrjú börn með þremur mönnum og ég hef bara lært
rosalega mikið af því hvernig ég ætla ekki að vera. Mig langar bara að eignast
einn mann og börn með honum. Ég væri rosalega til í að búa hér með fjölskyld-
una mína hér og [...] (Ragný, Reynisskóli).
Þessi orðræða rímar við kenningar Sayer (2014) sem fullyrti að stéttaraðgreining feli í sér gildis-
hlaðnar hugmyndir um það hvers konar lífsmáti er góður og ásættanlegur. Skeggs (1997) tekur
í sama streng og segir að stéttaraðgreining snúist að miklu leyti um að skilgreina lífsmáta lægri
stétta (eins og hann er skapaður í gegnum staðalmyndir) sem sjúklegt ástand (e. pathologization) og
skammarlegt frávik frá því sem telst „eðlilegt og gott“. Liður í því að tileinka sér veruhátt millistéttar
hvítflibbans er þannig að framandgera (e. othering) eigin fjölskyldu, veruhátt hennar, gildi og við-
mið. Óhjákvæmilega felst í því ferli framandgerving eigin veruháttar.
Áhersla viðmælenda á hið raunverulega sjálf sem er engum háð er þannig að einhverju leyti leið
til þess að fjarlægja sig fyrri veruhætti og tileinka sér veruhátt þar sem sjálfstjáning (e. expressive in-
dependence) er sprottin frá persónulegum áhuga. Veruháttur sem mótast og viðhelst á grunni þeirra
félagstengsla sem einstaklingur á hlutdeild í vegna staðsetningar og uppruna en er ekki drifinn af
innri áhugahvöt er frekar að finna meðal bláflibba og/eða í dreifbýlinu. Þegar verundin er ótrygg líkt
og í tilfelli þeirra sem hafa minna á milli handa eru félagstengsl mikilvægt öryggisnet og í litlum
samfélögum er samsömun við nærumhverfið oft ríkari (Stephens o.fl.,2014). Millistéttin er sjaldnast
jafn bundin af því að uppfylla frumþarfir og hefur því meira frelsi til þess að skapa sér líf sem fellur
vel að einstaklingsbundinni sjálfsmynd, velja sér félagsnet, leggja stund á eigin hugðarefni, aðgreina
sig á táknrænan og efnislegan hátt og leggja sig jafnvel fram um að „skara fram úr“ (2014). Þannig er
ljóst að hvítflibbar í þéttbýlinu betur í stakk búin til þess að athafna sig á þann hátt sem endurspeglar
og endurframleiðir ríkjandi orðræðu samfélagsins um velgengni: sjálfssköpun, sjálfstjáningu og ein-
staklingsfrelsi. Sóley orðar það þannig að vera hennar í framhaldsskólanum hafi gert það að verkum
að hún þurfi ekki að „halda áfram sömu leið bara eins og allir aðrir“ og niðurstaðan er sú að „fólk er
farið að horfa á mig svona eins og mér líður, eins og það ætti að vera að horfa á mig“ og virðist með
þessum orðum vísa til virðingar sem hún hafði ekki áður. Hún velur sér tengslanet út frá þessari sýn:
„Mig langar til að vera með sjálfstæðum persónuleikum svona mest. Þannig að ef það er eitthvað
svona, ef einhver gerir eitthvað bara af því það er hópþrýstingur, þá svona, af hverju? Það er svona
ekki alveg mínar týpur.“ Ragný upplifir einnig mikilvægi þess að hafa frelsi til þess að velja sér fé-
lagsskap út frá eigin verðandi sjálfsmynd:
Sko eins og líka heima (í sjávarþorpinu) þá þarf maður bara að vera vinur þess
fólks sem er þar. Maður þurfti bara að bjóða einhverjum í afmælið sitt og það var
bara þannig. En hérna þá bara velur maður hverja maður umgengst og getur þá
soldið ákveðið hvaða fólk það er (Ragný, Reynisskóli).
Þannig veitir skólinn þessum nemendum tækifæri til þess að slíta sig úr sínu fyrra félagslega sam-
hengi og tengja sig við fólk sem endurspeglar betur þeirra verðandi sjálf sem er um leið hið verðuga
sjálf (Skeggs, 2004), og þau gildi sem sóst er eftir. Þótt þessir nemendur virðist vera að upplifa það
sem fræðimenn og stjórnmálamenn hafa kallað „félagslega uppsveiflu“ má geta þess að nýjar rann-
sóknir sýna fram á að slík umbreyting er sjaldnast fullgerð. Algengara er að einstaklingar upplifi sig
á mörkum ólíkra hópa og finnist jafnvel að þeir tilheyri hvorugum. Þannig hafi þeir fjarlægst uppruna
sinn án þess þó að verða fullgildir meðlimir hvítflibba í millistétt (Jin og Ball, 2020; Reay, 2017)).
Þetta má m.a. sjá í sjálfsmyndarskilgreiningum íslenskra millistéttarmæðra sem eiga bláflibbaupp-