Gátt - 2004, Blaðsíða 15

F R Æ Ð S L U M I Ð S T Ö Ð A T V I N N U L Í F S I N S
15
saman flust þangað. Endrum og eins er reynt að stemma
stigu við því og flytja hana í einhverjum mæli aftur út á
starfsvettvang og margvísleg starfsmenntun fer vissulega
fram utan skólakerfisins. Umfjöllun um símenntun hefur
einmitt mótast af hugmyndum um að menntun, ekki síst til
starfs, sé viðfangsefni fólks alla starfsævina og verði því
að fara fram með starfi og þá ekki síður utan skóla en
innan. Á síðustu áratugum 20. aldar var almennt álitið að
menntun eftir að formlegri skólagöngu lyki væri mjög
mikilvæg, jafnvel ekki síður en sú sem færi fram á skóla-
göngualdri. Þess vegna bæri henni mikilvægur sess í
umræðu um menntamál; hugmyndin um ævimenntun eða
símenntun fór að taka á sig skýra mynd. Það er því
augljóslega áhugavert að velta því fyrir sér hvernig þessir
mikilvægu þættir menntunar þróast, fléttast saman og
hafa áhrif hvor á annan.
Skólakerfi Vesturlanda hafa mótast á nokkuð löngum
tíma þótt íslenska kerfið sé ekki ýkja gamalt. Þessari
mótun er engan veginn lokið. Fram að 19. öldinni var
nánast ekkert skólastarf á Íslandi utan latínuskólanna
sem voru starfsmenntaskólar fyrir presta10. Á 19. öldinni
fer svo að móta fyrir skólakerfi en einnig dafnaði
fjölbreytileg fræðslustarfsemi sem sneri bæði að starfs-
menntun og almennri fræðslu fyrir unga sem aldna.
Alþýðufræðsla eða fullorðinsfræðsla var mjög blómleg á
þessum tíma. Undir lok aldarinnar fer það skólakerfi, sem
við þekkjum nú, að taka á sig skýra mynd, annars vegar
með stórefldri barnafræðslu en ekki síður með stofnun
starfsmenntaskóla í ýmsum starfsgreinum. Blómaskeið
starfsmenntaskóla var á áratugunum fyrir og eftir
aldamótin 1900. Þessi þróun heldur svo áfram á fyrri hluta
20. aldarinnar og það vekur athygli hve fjölbreytt umgjörð
þeirra og starfsemi var. Með lagasetningu árið 1946 verða
viss þáttaskil því þá eru sett lög um marga af þessum
skólum og þeir settir inn í eitt heilsteypt kerfi. Það má
segja að samhliða stofnun lýðveldisins höfum við sett á
laggirnar okkar eigið skólakerfi. Sú viðleitni að fella
skólana að einni heild heldur áfram allan seinni helming
aldarinnar og með framhaldskólalögunum 1988 er henni
að mestu lokið fyrir framhaldsskólastigið og með lögum
um háskóla 1997 er það sama gert fyrir háskólastigið. Í
þessari þróun var mótað vel samhæft kerfi og innan þess
eru nemendur hreyfanlegir en jafnframt innan ramma
sem er skýr. Það eina sem hefur ekki tekist (góðu heilli) er
að aldursbinda rammann í þeim mæli sem gert hefur
verið í nágrannalöndum okkar en nokkur viðleitni er þó í
þá átt11. Fjölmargt hefur unnist með þessari kerfisbindingu
en sennilega hefur tvennt tapast sem er áhyggjuefni.
Annað er fjölbreytileiki. Vera má að það sé einkum marg-
breytileiki skipulags og verklags sem hefur látið undan
síga en mig grunar að það eigi einnig við um inntak; að
vísu ekki endilega fjölda námsbrauta heldur hvernig á
þeim er haldið og hvert inntak þeirra er. Hitt sem hefur
tapast er sveigjanleiki. Um leið og skólakerfinu hefur
vaxið ásmegin og það hefur tekið á sig skýrari mynd og
reglurnar um hvenær nemandi er innan kerfisins eða
utan hafa mótast hefur staða þeirra sem eru utan kerfis-
ins í vissum skilningi veikst. Það er orðið ljósara en áður
hvort fólk hefur spjarað sig í kerfinu eða ekki vegna þess
hve leikreglurnar eru skýrar og einfaldar. Skólakerfið er í
þessum skilningi mjög ráðandi um stöðu fólks í samfélag-
inu og það verður sífellt mikilvægara að skilgreina sig
með tilvísun í það kerfi, meðal annars með því að nota
þau viðmið (þ.e. þær prófgráður eða vottorð) sem það
notar. Staða þeirra sem eru fyrir utan verður af þessum
sökum sífellt erfiðari. Það er þess vegna áhugavert að
fylgjast með því hvernig skólakerfið styrkir stöðu sína,
verður að ýmsu leyti einfaldara, gagnsærra, öflugra og
skilvirkara en tapar um leið ákveðinni fjölbreytni og
sveigjanleika og verður hugsanlega í hugum sumra held-
ur fráhrindandi.
Fræðsla og nám fullorðinna innan og utan skólakerfisins
hefur um langan aldur skipt miklu máli en það er eins og
þetta hafi stundum gleymst í umræðu um þróun mennt-
unar í landinu. Það eru tvær stoðir þessarar fullorðins-
fræðslu. Önnur eru margvíslegar tilraunir til þess að
10 Það er eftirtektarvert að menntaskólarnir, eins konar musteri almenns bóknáms, skuli í upphafi hafa verið starfsmenntastofnanir. Ég hef kallað þetta
dæmi um bóknámsrek (academic drift).
11 Með aldursbindingu er t.d. átt við að fólk eigi ekki erindi í framhaldsskóla eftir að það hefur náð tvítugsaldri.