Læknaneminn - 01.12.1980, Side 39

Æðakölkun
Um gamlar kenningar og nýjar
Guðmundur Þorgeirsson læknir
Fáar gátur læknisfræðilegs efnis hafa valdið meiri
ágreiningi á liðnum árum en orsakir og þróun
(pathogenesis) æSakölkunar (atherosclerosis).
Sennilega er margt, sem veldur:
1. Ef eitthvert læknisfræðilegt tilefni er þess virði,
að menn láti sér hitna í hamsi, þá er það sjúk-
dómur, sem verður fleirum að aldurtila en
nokkur annar í vestrænum löndum.1’2’3
2. Ýmislegt bendir til, að einstaklingar, þjóðir og
jafnvel menningarheildir geti haft áhrif á fram-
gang þessa sjúkdóms með hreyttum lifnaðar-
háttum.2’4’5-6 Hér gefst því ærið tilefni til að
stíga í pontu og láta gott af sér leiða.
3. Efnahagslegir hagsmunir fléttast inn í málið.
4. Þrátt fyrir mikla gagnasöfnun er enginn sá
grundvallarskilningur til staðar, sem skýrir og
tengir allar þær brotakenndu upplýsingar, sem
safnast hafa úr ýmsum áttum.7'8
A síðustu 20-30 árum hefur engu að síður orðið
gjörbylting á skilningi manna á þessari afdrifaríku
meinsemd, sem í fyllingu tímans hlýtur að leiða til
lausnar hinnar dýpstu gátu. Ef til vill er sú breyting
veigamest, að menn gera sér nú Ijóst, að slagæðin
er ekki einföld pípa eða rör, sem hefur tilhneigingu
til að stíflast af óþörfu drasli í tímans rás, heldur
flókið samfélag frumna, sem lýtur líffræðilegum lög-
málum.0 Um samskipti þessara frumna innbyrðis og
við blóð og blóðfrumur virðast einnig rí’kja flókin
líffræðileg lögmál. Skilningur á sjúkdómum æða-
veggjarins hlýtur því að byggjast á skilningi á þess-
um lögmálum.
I nýlegri og mjög ýtarlegri grein í LæknablaSinu
fjallaði Gunnar SigurSsson um æSakölkun með á-
herslu á hlutverk hinna ýmsu áhættuþátta.10 Hér
verður leitast viS að lýsa nokkrum athugunum á
frumulíffræði æðaveggj arins, sem líklegar eru til að
varpa ljósi á þróun (pathogenesis) æðakölkunar.
Hvað er œðahölkun?
Nafngift sú, sem festst hefur í íslensku máli um
„atherosclerosis“ er álíka gölluð og alþjóðlega heit-
ið ef ekki lakari. BæSi orðin leggja áherslu á einn
þátt meinsemdarinnar án þess aS geta í neinu um
aSra mikilvæga þætti hennar. Á síSustu árum hefur
athyglin aftur beinst aS gamalkunnri staSreynd, aS
æðakölkun er frumurík meinsemd, sem sennilega
skiptir eins miklu máli og bæði kalk og fita.9-11’12
FuIlþróuS æSaskemmd er gerS úr þremur meginþátt-
um:0’13 1) Frumum, 2) Bandvefssameindum, 3)
Fitu.
Frumur
Sterk rök hníga nú aS þeirri skoðun að mikill
meirihluti frumna, sem finnast í æðakölkun, séu
sléttar vöSvafrumur ættaðar úr miðhluta æðaveggj-
arins (media).14'15 Eins og svo margar grundvall-
arathuganir líffærameinafræSinnar á þessi skoðun
rót sína aS rekja til Þýzkalands 19. aldar.14 AriS
1866 birti Langhans nákvæma smásjárlýsingu á
frumum þeim, sem hann sá í æðakölkun, og ályktaSi,
aS þær hefSu hæði hæfni til að dragast saman og
flakka stað úr stað (migrera). Ef til vill var það af
varkárni eini saman, sem hann lét hjá MSa að kalla
frumurnar sléttar vöðvafrumur. ÞaS gerði fyrstur
Jones árið 1904. SíSar var þessu sjónarmiSi hafnaS
um áratugi og á þaS bent, aS frumur þessar virtust
búa til kollagen. Hvert mannsbarn skyldi því vita,
aS hér væru fibroblastar á ferS.14 Á 6. áratug þess-
arar aldar, tæpri öld eftir aS Langhans birti athug-
anir sínar, kom í hlut kanadiskra vísindamanna (án
vitneskju um innlegg Langhans), aS gera vefjaefna-
fræSilegar (histokemiskar) athuganir, sem leiddu til
þeirrar ályktunar aS títtnefndar frumur væru sléttar
vöSvafrumur.16’17 Hugmyndin þótt slík fjarstæSa,
aS lengi stóS í stappi um aS fá niSurstöSurnar birt-
ar. Fáum árum síSar kvaS rafeindasmásjáin upp
LÆKNANEMINN
37