Læknaneminn - 01.12.1980, Blaðsíða 44

raunadýrum sármynclun í æðaþeli,42 og æðar, sem
venjulega kalka ekki, verða æðakölkun að bráð ef á
þeim mæðir hár blóðþrýstingur.44-4"’ Fyrr eru nefnd
dæmi af skammhlaupum (shunts) og bláæðum, sem
notaðar eru í slagæðaskurðlækningum. Hins vegar
eru beinar athuganir á slagæðum manna, sem sýna
að háþrýstingur valdi æðaþelsskemmdum, mjög af
skornum skammti.
Oldrun
Hár aldur er vel þekktur áhættuþáttur í æðakölk-
un. Averkakenningin býður upp á a. m. k. tvær skýr-
ingar. I fyrsta lagi hið augljósa tækifæri, sem lang-
ur tími gefur endurteknum áverka til að hafa áhrif
á heilbrigði æðaveggjarins,81 og snertir eina af
grundvallarhugmyndum áverkakenningarinnar um
endurtekinn eða langvinnan áverka. Með aldrinum
verður einnig breyting á kollageni í öllum vefjum
líkamans að slagæðum meðtöldum. Vegna kross-
bindinga, sem myndast smám saman milli kollagen-
keðja, verður kollagenið mun stífara en það er á
ungum aldri.81 Auðvelt er að hugsa sér, að æðavegg-
ur, sem hefur stífnað og glatað teygjanleik (compli-
ance), er lakar búinn til að mæta ágangi blóðstreym-
is, því mæðir meira á æðaþelinu og líkur á sármynd-
un aukast.
Sykursýki
Margir þættir virðast stuðla að aukinni æðakölk-
un meðal sykursjúkra. Þeir hafa oft hækkaða blóð-
fiLu, bæði kólesteról82 og þríglýseríða83 með þeim
afleiðingum, sem síðar verða ræddar. Þeir hafa jafn-
an hátt insulínmagn í blóði,84 jafnvel þeir, sem háð-
ir eru insulíngjöfum og eru á meðferð.60,85 Sýnl
hefur verið fram á, að insulín hvetur til fjölgunar
sléttra vöðvafrumna.86 Hugsanlegt er, að áhrif in-
sulínsins sjálfs í miklu magni hafi áhrif á framgang
æðakölkunar.84 Blóðflögur sykursjúkra klumpast af
minna tilefni en blóðflögur heilbrigðra.87 Minna
þarf því til, að blóðflöguvaxtarvakinn, sem að fram-
an er lýst, losni úr læðingi og hafi áhrif á æðavegg-
inn. Nýlega hefur einnig verið sýnt fram á, að kolla-
gen sykursjúkra stífnar um aldur fram,8S þ. e. á til-
tölulega ungum aldri hafa krossbindingar milli kolla-
genkeðja leitt til öklrunar bandvefs með nákvæmlega
sömu afleiðingum og lýst var að ofan við öldrun:
Stífir æðaveggir, aukin hætta á æðaþelssköddun,
aukin æðakölkun.
Hátt kólesteról í blóði
Nýlegar tilraunir hafa leitt í Ijós, að LDL hefur
toxisk áhrif á æðaþel jafnt í frumugróðri80 sem í til-
raunadýrum. Fyrr er lýst tilraunum í öpum,41 sem
hlutu æðaþelssár af völdum langvinnrar kólesteról-
hækkunar. Samkvæmt því skýrast skaðleg áhrif hyp-
erkólesterólemiu auðveldlega á grundvelli áverka-
kenningar. LDL hefur einnig reynst hindra myndun
PGL í ræktuðum æðaþelsfrumum00 og virðist
bjóða heim þess konar röskun á jafnvægi milli blóð-
flagna og æðaveggjar, sem þráfaldlega hefur verið
getið og líkleg er til að stuðla að æðakölkun. Loks
virðist ljóst, að rof í æðaþel af hvaða ástæðu sem er,
hlýtur að leiða til meira fituflæðis inn í æðavegg-
inn, þegar blóðfita er há, heldur en þegar hún er
lág.
Reykingar
Tóbaksreykur inniheldur fjölmörg efni, sem gætu
verið skaðleg æðaþeli. Böndin hafa borist að kol-
sýrlingi, sem líklegustum skaðvaldi. Þegar kanínur
anda að sér lofti með 0,017% af kolsýrlingi, þannig
að blóðrauðamettun verður u. þ. b. 15% (sambæri-
legt við stórreykingamenn), skaddast slagæðaþel
þeirra.91,02 Sé þeim samtímis gefin kólesterólrík
fæða streymir kólesteról inn í æðaveggina í miklu
meira magni en í kanínum, sem fá sömu fæðu, en
anda að sér fersku lofti.03 Faraldsfræðilegar rann-
sóknir hafa einnig sýnt nána fylgni milli kolsýrlings-
mettunar blóðrauða og æðakölkunar í reykinga-
mönnum.04 Hins vegar virðist ljóst, að áhrif reyk-
inga eru fjölþættari heldur en ein saman áhrif kol-
sýrlings á æðaþel: reykingar hvetja blóðflöguklump-
un,05 lækka háþétti lípóprótein (HDL),00 og niko-
tin dregur úr PGI^-myndun.97 Lesandinn kannast
hér sjálfsagt við sama stef og kyrjað hefur verið
framar á þessum síðum og mun Ijóst, að allar þessar
athugandr eru í sátt við áverkakenninguna.
Hábéttilipoprotein (HDL)
Á seinni árum hefur athyglin mjög beinst að HDL
sem verndandi þætti gegn æðakölkun.08 Jafnframt
hefur líkum verið að því leitt, að fitusameind þessi
42
LÆKNANEMINN