Læknaneminn - 01.12.1980, Blaðsíða 46

frumurnar væru mónóklónal og æðakölkun líktist á
þann hátt ýmsum æxlum, t. d. leiomyoma uteri.105
Hann steig feti framar og lagði til, að fyrsta spor á
ferli æðakölkunar (initation) væri stökkbreyting
(mutation) sléttrar vöðvafrumu, sem við stökkbreyt-
inguna öðlaðist aukið vaxtarmagn eins og hver önn-
ur æxlisfruma. Æðakölkun væri því í eðli sínu nokk-
urs konar góðkynja æyli (leiomyoma) í slagæðar-
vegg (mynd 3). Ymsir áhættuþættir gætu hugsanlega
hrundið af stað æðakölkun með því að valda stökk-
breytingu (mutangenicit) :100 Reykingar með beinni
neyslu efna, sem valda stökkbreytingum (mutagen),
hátt kólesteról í blóði við myndun kólesterólepoxíða,
sem einnig valda stökkbreytingum og geta valdið
bandvefsæxlum í músum og rottum. LDL gæti einn-
ig þjónað ldutverki burðarefnis fyrir efni, sem valda
stökkbreytingum. Aðra áhættuþætti, svo sem há-
þrýsting, er miklu erfiðara að skýra heklur en á
grundvelli áverkakenningar. Á það skal þó hent, að
þessar tvær kenningar eru ekki ósættanlegar. Ef
stökkhreyting er nauðsynlegt upphaf æðakölkunar,
eins og mónóklónal kenningin heldur fram, er hugs-
anlegt að sú frumufjölgun, sem alltaf er hluti af
vefjasvari við áverka, veiti hinni breyttu frumu
tækifæri til að njóta þeirra yfirburða til vaxtar, sem
hún öðlaðist við stökkbreytinguna.103 Slík aðgrein-
anleg stig hafa verið skilgreind í krabbameinsmynd-
un og nefnd „initiation“ og „promotion“ eða upp-
haf og hvatning. Er auðvelt að hugsa sér, að slík
samverkun margra þátta eigi hlut að máli í æða-
kölkun.
Spurningin um það, hvort val frumna með sér-
staka eiginleika fer fram, þegar frumum fjölgar í
innlagi slagæðar, snertir kjarna mónóklónal kenn-
ingarinnar. Tilraunir framtíðarinnar hljóta að bein-
ast að henni. Ef slíkt úrval á sér stað er óþarft að
gera ráð fyrir stökkbreytingu og uppruna í einni
frumu. Nýlega skýrðu Pearson og félagar107 frá at-
hugunum á blóðsegum á mismunandi þróunarstig-
um (organization). Eftir því, sem lengra líður frá
myndun blóðsegans og „organisering“ eykst, öðlast
hann meiri mónóklónal eiginleika. Þótt líklegra virð-
ist, að úrval frumna ráði undir þeim kringumstæð-
um frekar en stökkbreyting, benda höfundarnir á, að
hugsanlegt sé, að blóðseginn gegni hlutverki hvata
(promoters), sem hvetji fjölgun frumna. Afkomend-
ur stökkbreyttrar frumu með aukna vaxtareiginleika
næðu þá yfirhöndinni og önnuðust það hlutverk að
umbreyta blóðseguni í bandvef (organization).
Lýsósóm henniny
Bæði áverkakenning og mónóklónal kenning álíta,
að fjölgun sléttra vöðvafrumna í innlagi slagæðar
sé sú grundvallarbreyting í æðakölkun, sem síðar
leiðir til bandvefsmyndunar og fitusöfnunar. Hvor-
ug kenningin skýrir þó hvers vegna kólesteról og
kólesterólestrar taka að hlaðast upp innan sléttra
vöðvafrumna í innlagi, þannig að sumar þeirra
breytast í fitufylltar froðufrumur (foam cells).
Ein af mörgum hugmyndum um þetta efni rekur
ætt til athugana á lýsósómum slagæða.1 08’109 Lýsó-
sóm eru frymisblöðrur, sem innihalda fjölda hvata,
og gegna nokkurs konar meltingarhlutverki innan
frumna, þar sem kjarnasýrur, prótein, kolvetni og
fitusameindir eru brotin niður. I þessum hópi eru
kólesterólestrar, sem eru klofnir í frítt kólesteról og
fitusýrur. Þar sem kólesteról kemst út úr frumum tí-
falt hraðar heldur en kólesterólestrar110 er ljóst, að
lýsósóm eru nauðsynlegur hlekkur í kólesterólhöndl-
un frumunnar. Ef litið er á fitusöfnun í æðavegg,
sem röskun á jafnvægi milli aðfærslu og framleiðslu
annars vegar, og brottflutnings og úrvinnslu hins
vegar, virðist rökrétt að beina athyglinni að því,
hvernig lýsósómin gegna hlutverki sínu við mismun-
andi aðstæður.
Upplýsingar af þessu tagi hafa einkum komið úr
tveimur áttum. Fyrst frá de Deuve og samstarfsmönn-
um 108,11 í 0g Sjgar fra Wolinsky og félögum109’112
við Albert Einstein háskólann í New York. Þeir hafa
sýnt fram á bæði í dýratilraunum og í alhugunum á
slagæðum manna, að fyrstu merki fitusöfnunar í
sléttum vöðvafrumum verður innan lýsósóma, þótt
síðar safnist einnig fita utan lýsósómanna. Þegar
kanínum er gefið kólesteról eykst virkni ýmissa
hvata, þ. á m. cholesteryl esterasa. Þegar kólesteról-
átið leiðir til æðakölkunar, er náin fylgni milli kóle-
sterólmagns í frumum og virkni lýsósóm hvatanna.
Niðurstöður athugana á ósæðum manna á ýmsurn
stigum æðakölkunar voru áþekkar. Verður að telja
sannað, að hvatning lýsósóma sé einn af þeim „at-
burðum“, sem eiga sér stað í æðakölkun manna og
44
LÆKNANEMINN