Læknaneminn - 01.12.1980, Síða 42

ar (proliferation) sléttra vöövafrumna í frumu-
gróðri, og jafnframt, að próteinið losnar úr læðingi,
þegar blóðflögur klumpast (aggregate). Síðar var
sýnt fram á, að þessi sami vaxtai /aki stuðlar að
fjölgun sléttra vöðvafrumna úr ósæð manna,55 sem
og fjölmargra annarra frumutegunda, sem ræktaðar
hafa verið.56’57 Æðaþelsfrumur eru athyglisverð
undantekning, því að vaxtarvakinn hefur ekki áhrif
á vöxt þeirra.56-58 Hins vegar hefur hann annan
eiginleika, sem hugsanlega skiptir einnig máli í æða-
kölkun; hann hvetur færslu (migration) sléttra
vöðvafrumna í frumugróðri.59
A grundvelli ofangreindra uppgötvana hefur eftir-
farandi vinnutilgáta í anda áverkakenningar verið
fram sett (mynd 1) :13-59 Sár myndast í æðaþel fyr-
ir áverkan háþrýstings, skaðlegra efna í hlóðrásinni,
ónæmisárásar o. s. frv. Þegar æðaþelið er á brott
numið komast blóðflögur í snertingu við sameindir,
sem hvetja til hlóðflöguklumpunar, einkum kollagen,
og blóðflögur setjast í sárið. Jafnframt losnar úr
læðingi vaxatrvakinn, sem að ofan er lýst, sem hvet-
ur sléttar vöðvafrumur úr miðlagi æðarinnar til að
leggja land undir fót inn í innlag æðarinnar, þar
sem síðan verður frumufjölgun, sem svo miklu virð-
ist skipta í framvindu æðakölkunar. Því næst tekur
við bandvefsmyndun og fitusöfnun. Sárið í æðaþels-
laginu, sem öllu hratt af stað, gerir fitusameindum
auðveldara fyrir að komast inn í æðavegginn, og
glýkósamínóglýkön (GAG), sem sléttu vöðvafrum-
urnar mynda, binda LDL og stuðla þannig að því að
kólesteról og kólesterólestrar ílendist í æðaveggnum.
Eins og að ofan getur var vinnutilgáta þessi sam-
in á grundvelli vefjagróðurrannsókna og þekkingar
á því, hvernig slagæðarveggur bregst við áverka.
Hún öðlaðist frekari styrk frá tilraunum á öpum og
kanínum, sem sýndu, að séu dýr þessi gerð blóð-
flögufá (thrombocytopenic) eða þeim gefin lyf,
sem hindra starfsemi hlóðílagna, áður en slagæða-
þel þeirra er skaddað, gróa æðaþelssárin án fjölg-
unar sléttra vöðvafrumna; engin æðakölkun á sér
stað.60'61’62 í þessum tilraunum virðast blóðflög-
urnar gegna úrslitahlutverki í fullu samræmi við
vinnutilgátuna. Hins vegar ber þess að geta að ann-
ar hópur vísindamanna63 sá ekki þessi sömu áhrif
af lyfjum, sem hindra blóðflögustarfsemi, og mikið
starf er enn óunnið á þessum vettvangi.
Af þrotnboxönum og prostatflandínum
Vegna þess, hve blóðflögur gegna mikilvægu hlut-
verki í þeirri útgáfu áverkakenningarinnar, sem að
framan er lýst, er mjög líklegt, að nýfundinn skiln-
ingur á gagnverkandi áhrifum blóðflagna og æða-
veggjar muni varpa ljósi á a. m. k. suma þætti æða-
kölkunar.64
Lengi hefur verið Ijóst, að heilbrigt æðaþel hvet-
ur ekki storkusameindir blóðsins og blóðflögur loða
ekki við það. Þótt þessir eiginleikar flokkist undir
helstu sérkenni æðaþels, er enn á huldu, hvernig á
þeim stendur. Hvað veldur því, að blóðflögur loða
við nánast öll lífræn og ólífræn yfirborð, að æðaþeli
undanskildu? Sennilega eru ástæðurnar margar:
Fráhrindandi rafhrif (bæði blóðfiögur og æðaþel
hafa neikvætt yfirborð),65 virkt brottnám æðaþels
á serotonini,66 ADP67 og fleiri efnum úr blóði, sem
öll hvetja til blóðflöguklumpunar, o. s. frv. Of langt
yrði upp að telja.33 Uppgötvun þromboxans (throm-
boxane A2, TXA2) og prostaglandíns I2 (prostacyc-
lin, PGI2) ollu hins vegar slíkum kaflaskilum í líf-
eðlisfræði æðaþels og blóðflagna, að gera verður
þeim nokkur skil. Árið 1975 uppgötvuðu Hamberg,
Samuelsson68 og samverkamenn þeirra við Karo-
linska sjúkrahúsið TXA2 og röktu myndun þess í
blöðflögum til sameiginlegs upphafs prostaglandína,
arakídon sýru (arachidonic acid). Þetta nýfundna
efni reyndist mjög virkur hvati blóðflöguklumpun-
ar, jafnframt því, sem það veldur samdrœtti í æðum
af meira afli en flest önnur efni. Leit að TXA2 í öðr-
um vefjum, m. a. æðum leiddi til uppgötvunar efnis
með algerlega gagnstæð áhrif: Það hindrar klump-
un blóðflagna og veldur útvíkkun æða.69 Fyrst var
eínið kallað prostaglandín X, en síðar prostacyclín,
þegar athuganir á byggingu þess afhjúpuðu hring,
sem ekki er til staðar í öðrum prostaglandínum.70
Loks hefur því verið fundinn staður í heildarskema
prostaglandína (mynd 2) og nefnt prostaglandín I2
(PGIo).71
Fins og önnur prostaglandín og þromboxön er
PGIo afurð af þeirri efnaskiptakeðju, sem runnin er
frá arakídonsýru og greinist eftir myndun skamm-
lífra millistigsefna, svokallaðra endoperoxíða PGG2
og PGHo (mynd 2).71,72 Þótt sýnt hafi verið fram
á myndun PGIo í ýmsum hffærum, svo sem maga,73
legi74 og fleiri,72 virðist æðaveggurinn, einkum
40
LÆKNANEMINN