Læknaneminn - 01.04.2016, Blaðsíða 62

Fr
óð
le
ik
ur
62
Langflesta sjúkdóma sem hrjá
mann inn má að einhverju leyti
rekja til erfða. Í ein gena sjúkdómum
nægir oft á tíðum ein stökkbreyting
til þess að valda sjúk dómnum.
Sem dæmi getur stökkbreyting í
fíbrillín-1 geninu (FBN1) valdið
Marfan heilkenni, sem erfist með
ríkj andi hætti1. Eingena sjúkdómar
eru þó fremur sjald gæfir. Algengir
sjúkdómar á borð við sykur sýki og
kransæða sjúkdóm hafa mun flókn-
ara erfða mynstur auk þess sem
umhverfis þættir hafa gjarnan mikið
að segja. Erfða breytileikar á fjöl-
mörgum litninga svæðum hafa þar
áhrif og enginn einn dugar til þess
að einstaklingur fái sjúk dóminn.
Undanfarinn áratug hafa rannsóknir
gerbylt skilningi okkar á þætti
erfða í tilurð algengra sjúkdóma.
Sú rannsóknaraðferð sem hefur verið hvað mest áberandi er
víðtæk erfðamengisleit (e. genome­wide association study).
Víðtæk erfðamengisleit
Í víðtækri erfðamengisleit er erfðamengið skimað fyrir breyti-
leikum sem hafa fylgni við sjúkdóma eða aðrar svipgerðir.
Í erlendum ritum eru rannsóknir sem beita þessari aðferð
nefndar „genome­wide association studies“, skammstafað
GWAS. Undan farinn áratug hafa þúsundir slíkra rannsókna
varpað nýju ljósi á meingerð margra algengra sjúkdóma.
Oftast eru svokallaðir einbasabreytileikar, en það eru staðir
í erfðamenginu þar sem aðeins einn niturbasi er breytilegur
milli manna. Yfirleitt eru samsæturnar tvær, þar sem sumir
hafa basann A geta aðrir haft G. Búið er að kortleggja
milljónir einbasabreytileika í erfðamenginu. Sumir eru
í genum en langflestir eru utan þeirra. Þeir eru taldir vera
afleiðing tilviljanakenndra stökkbreytinga sem hafa varðveist
í erfðamengi mannsins í tímans rás. Í sumum tilfellum hafa
þeir starfrænar afleið ingar, til dæmis með því að valda breyt ingu
í amínósýruröð, en langflestir eru taldir meinlausir. Þó
er enn margt á huldu um möguleg áhrif þeirra á líff ræði
mannsins. Með ýmsum aðferðum má greina hvaða samsætur
einstak lingur ber fyrir tiltekinn einbasabreytileika, en það
Spennandi tímar
í erfðavísindum
Undanfarinn áratug hafa orðið miklar framfarir í erfðarannsóknum. Þær hafa rutt sér
til rúms innan allra sérgreina í læknisfræði og eru sífellt fyrirferðarmeiri í læknaritum.
Mörgum vex þó í augum að lesa greinar um erfðafræði þar sem þær geta virst mjög
flóknar og tyrfnar aflestrar. Þessu greinarkorni er ætlað að veita innsýn í rannsóknir
á erfðum sjúkdóma og vonandi vekja áhuga á þessu spennandi fagi.
Arfgerðargreining Genotyping
DNA örflaga DNA microarray
Einbasabreytileiki Single nucleotide
polymorphism (SNP)
Erfðabreytileiki Genetic variant
Erfðabrigði Genetic variation
Innröð Intron
Næstu kynslóðar
raðgreining
Next­generation sequencing
Raðgreining alls
erfðamengisins
Whole­genome sequencing
Raðgreining allra táknraða Whole­exome sequencing
Samsæta Allele
Samsætutíðni Allele frequency
Setröð Haplotype
Táknröð Exon
Víðtæk erfðamengisleit Genome­wide association
study (GWAS)
Tafla 1. Helstu heiti og hugtök á íslensku og ensku.
Eyþór Björnsson
sjötta árs læknanemi 2015-2016
Eva Fanney Ólafsdóttir
fjórða árs læknanemi 2015-2016