Læknaneminn - 01.04.2016, Page 62
Fr
óð
le
ik
ur
62
Langflesta sjúkdóma sem hrjá
mann inn má að einhverju leyti
rekja til erfða. Í ein gena sjúkdómum
nægir oft á tíðum ein stökkbreyting
til þess að valda sjúk dómnum.
Sem dæmi getur stökkbreyting í
fíbrillín-1 geninu (FBN1) valdið
Marfan heilkenni, sem erfist með
ríkj andi hætti1. Eingena sjúkdómar
eru þó fremur sjald gæfir. Algengir
sjúkdómar á borð við sykur sýki og
kransæða sjúkdóm hafa mun flókn-
ara erfða mynstur auk þess sem
umhverfis þættir hafa gjarnan mikið
að segja. Erfða breytileikar á fjöl-
mörgum litninga svæðum hafa þar
áhrif og enginn einn dugar til þess
að einstaklingur fái sjúk dóminn.
Undanfarinn áratug hafa rannsóknir
gerbylt skilningi okkar á þætti
erfða í tilurð algengra sjúkdóma.
Sú rannsóknaraðferð sem hefur verið hvað mest áberandi er
víðtæk erfðamengisleit (e. genomewide association study).
Víðtæk erfðamengisleit
Í víðtækri erfðamengisleit er erfðamengið skimað fyrir breyti-
leikum sem hafa fylgni við sjúkdóma eða aðrar svipgerðir.
Í erlendum ritum eru rannsóknir sem beita þessari aðferð
nefndar „genomewide association studies“, skammstafað
GWAS. Undan farinn áratug hafa þúsundir slíkra rannsókna
varpað nýju ljósi á meingerð margra algengra sjúkdóma.
Oftast eru svokallaðir einbasabreytileikar, en það eru staðir
í erfðamenginu þar sem aðeins einn niturbasi er breytilegur
milli manna. Yfirleitt eru samsæturnar tvær, þar sem sumir
hafa basann A geta aðrir haft G. Búið er að kortleggja
milljónir einbasabreytileika í erfðamenginu. Sumir eru
í genum en langflestir eru utan þeirra. Þeir eru taldir vera
afleiðing tilviljanakenndra stökkbreytinga sem hafa varðveist
í erfðamengi mannsins í tímans rás. Í sumum tilfellum hafa
þeir starfrænar afleið ingar, til dæmis með því að valda breyt ingu
í amínósýruröð, en langflestir eru taldir meinlausir. Þó
er enn margt á huldu um möguleg áhrif þeirra á líff ræði
mannsins. Með ýmsum aðferðum má greina hvaða samsætur
einstak lingur ber fyrir tiltekinn einbasabreytileika, en það
Spennandi tímar
í erfðavísindum
Undanfarinn áratug hafa orðið miklar framfarir í erfðarannsóknum. Þær hafa rutt sér
til rúms innan allra sérgreina í læknisfræði og eru sífellt fyrirferðarmeiri í læknaritum.
Mörgum vex þó í augum að lesa greinar um erfðafræði þar sem þær geta virst mjög
flóknar og tyrfnar aflestrar. Þessu greinarkorni er ætlað að veita innsýn í rannsóknir
á erfðum sjúkdóma og vonandi vekja áhuga á þessu spennandi fagi.
Arfgerðargreining Genotyping
DNA örflaga DNA microarray
Einbasabreytileiki Single nucleotide
polymorphism (SNP)
Erfðabreytileiki Genetic variant
Erfðabrigði Genetic variation
Innröð Intron
Næstu kynslóðar
raðgreining
Nextgeneration sequencing
Raðgreining alls
erfðamengisins
Wholegenome sequencing
Raðgreining allra táknraða Wholeexome sequencing
Samsæta Allele
Samsætutíðni Allele frequency
Setröð Haplotype
Táknröð Exon
Víðtæk erfðamengisleit Genomewide association
study (GWAS)
Tafla 1. Helstu heiti og hugtök á íslensku og ensku.
Eyþór Björnsson
sjötta árs læknanemi 2015-2016
Eva Fanney Ólafsdóttir
fjórða árs læknanemi 2015-2016