Morgunblaðið - 13.03.1979, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 13. MARZ 1979
Afmælisbarniö og María
kona hans uppi í suðurkvist-
inum á Hellisgötu
Afmœlis-
samtal
Ragnar
Stefáns-
son
fyrrum
ofursta
og mennta-
skóla-
kennara
' Ljósm. Mbl. Kristján
í hópi hinna ungu Vestur-íslendinga, sem komu
hingað til lands vestan frá Bandaríkjunum á
stríösárunum, er gerður hafði veriö varnarsamning-
ur íslands og Bandaríkjanna, áriö 1941, var ungur
Seyðfirðingur, sérlega þrekmikill maður á velli, hár
og rauðhæröur. Þessi maður var Ragnar Stefáns-
son ofursti. Hann verður sjötugur í dag.
Þegar friður komst aftur á í
heimsbyggðinni og varnarliðið,
sem hér var, hvarf af landinu árið
1947, var Ragnar beðinn um að
verða hér eftir til að ljúka ýmsum
störfum í sambandi við herinn,
sem ekki hafði unnizt tími til að
slá botninn í áður en liðið og
yfirmenn þess fóru.
Ég man fyrst eftir Ragnari hér í
Reykjavík þegar ég var úti á
gamla Mogga í Austurstræti. —
Þetta var á stríðsárunum. Ivar
Guðmundsson aðalræðismaður í
New York var þá fréttastjóri
blaðsins og tengiliður milli rit-
stjóranna Valtýs Stefánssonar og
Jóns Kjartanssonar og herstjórn-
arinnar.
Vissulega hefur mikið vatn
runnið til sjávar síðan. Því var
ekki að leyna, að mér fannst þá
einkennilegt að sjá og heyra mann
í foringjabúningi tala íslenzku. Ég
held endilega að Ragnar, sem þá
var ungur lautinant, hafi verið
fyrsti Islendingurinn í hermanna-
búningi sem ég talaði við. Þá, eins
og æ síðan, var þessi þrekskrokkur
hress í viðmóti öllu og formálalaus
í allri framkomu sinni. Það var
engu líkara en við hefðum verið á
sama síldarplani í nokkrar vertíð-
ir.
Ég heimsótti hann um daginn
suður í Hafnarfjörð þar sem hann
og kona hans, María Sveinbjörns-
dóttir frá Isafirði, búa á Hellis-
götu 35. Rauða hárið er nú orðið
grátt en vígalegur er Ragnar með
sitt gráa alskegg og kempulegur
mjög.
Heimili þeirra hjóna er vistlegt
og aðlaðandi. Mér þótti þó mest
koma til kvistsins á efri hæðinni
með fögru útsýni mót suðri og sól.
— Og ekki dregur það úr, að út um
gluggann blasir við innsiglingin í
Hafnarfjarðarhöfn. Þau fara
þarna skammt frá glugganum,
finnst manni. Og hér eru þau
ánægð, segjast vera orðin Gaflarar
— (Hafnfirðingar). Ragnar vel á
veg kominn með að setja saman
rafmagnsorgel, sem fjölskyldan
keypti í pörtum erlendis frá. Hann
ætlar að hafa lokið við það fyrir
næstu jól, ef guð lofar. Hann bauð
mér að koma og syngja með sér
jólasálmana á næstu jólum við
eigin undirleik á rafmagnsorgelið.
Á Seyðisfírði
Foreldrar Ragnars voru hjónin
Sólveig Jónsdóttir, alþingismanns
frá Múla, og Jón Stefánsson,
Péturssonar prests á Hjaltastað
og Ragnhildar Bjargar
Metúsalemsdóttur. í Ragnari
mætast miklar ættir. I kvenlegg
Reykjahlíðarætt og Skútustaðaætt
og í karllegg Vefaraættin og
Kjarnaætt.
Veistu það, sagði Ragnar, eitt af
því sem tekið var á móti mér með,
er ég kom hingað fyrst, af ótal
skyldmeniium, var ættfræði og
ættfræði á ættfræði ofan.
Það fer heldur ekki milli mála,
að á þessu hefur Ragnar náð
verulegum tökum. Ég sá strax að
ef ég léti hann teyma mig úti í
ættfræði og ættartölur þá væri
dagurinn frá mér floginn. Ragnar
taldi líka, að vel mætti afgreiða
afmælið á mjög einfaldan hátt í
Mbl. En sleppum því.
— Svona eftir á, er það ljóst, að
það er með öllu óvíst að ég hefði
nokkru sinni komið hingað til
lands aftur, ef heimsstyrjöldin
hefði ekki skollið á, sagði Ragnar,
er við vorum sestir yfir kaffi og
pönnukökum. Ég var 10 ára gamall
þegar við fluttumst búferlum vest-
ur um haf frá Seyðisfirði. Ég man
fyrst eftir mér þar eystra senni-
lega þriggja ára. Afi minn, Jón í
Múla, lá þá veikur heima.
Faðir minn var orðinn kaup-
félagsstjóri eystra og eitt-
hvað fékkst hann við útgerð. A
þessum árum voru ekki miklir
peningar hjá fólki og verzlunin
átti við erfiðleika að etja, sem
faðir minn gat ekki ráðið við.
Kaupfélaginu var lokað. Urðu það
honum mikil vonbrigði að nú
virtist enginn vilja neitt gera til
bjargar fyrirtækinu en telja hann
einan bera ábyrgðina á lokun
kaupfélagsins. Þetta mun hafa
orðið til þess að ýta undir
Ameríkuför með fjölskylduna.
Hann var þá reyndar búinn að
kynnast Ameríku að nokkru og
ákvað að freista gæfunnar þar á
ný úr því sem komið var.
I fyrri Ameríkuförinni hafði
faðir minn m.a. ratað í nokkurt
ævintýri. Gerðist hann sjálfboða-
liði í herflokki sem sendur var til
Filippseyja til að taka þátt í
stríðinu þar (1898) er Bandaríkja-
menn sigruðu Spánverja. Það stríð
var reyndar búið er herflokkurinn
kom austur. En þá hófst skæru-
hernaður eyjaskeggja gegn Banda-
ríkjamönnum. Hafði faðir minn
tekið þátt í átökum við skærulið-
ana. Þegar hann kom hingað heim
aftur fékk hann viðurnefnið Jón
Fili'ppseyjakappi.
Faðir minn fór frá Seyðisfirði
áleiðis vestur um haf haustið 1913.
Móðir mín skyldi koma á eftir
honum þegar hann væri búinn að
koma undir sig fótunum vestra. En
allt fór þetta á annan veg. Á næsta
ári skellur fyrra stríðið á. Enginn
vesturför. Hún dróst á langinn og
fram yfir styrjaldarlokin, eða til
vorsins 1919. Móðir okkar, Sólveig,
sem var um margt mjög óvenjuleg
kona, var einnig harðdugleg til
allra starfa. Var hún t.d. kosin að
henni forspurðri í bæjarstjórn
Seyðisfjarðar árið 1910. Mamma
sagði mér að þetta hefðu þeir gert
til að stríða afa mínum, Jóni í
Múla, sem var ekki talsmaður
afskipta kvenþjóðarinnar af opin-
berum málum og pólitík. Móðir
mín var líka settur póstmeistari á
Seyðisfirði. Hún gat ekki fengið
sig skipaða því hún kunni ekki
frönsku — hið alþjóðlega póstmál.
Þá má ég ekki gleyma að minn-
ast á sveitadvöl mína á Öndólfs-
stöðum í Reykjadal, að Vogum við
Mývatn og ársdvöl á Eiðum. Þá
var föðurbróðir minn, Metúsalem
Stefánsson, skólastjóri þar. Móðir
mín tók að sér ráðskonustarfið við
Eiðaskóla. Þar held ég að móðir
mín hafi verið aðaldriffjöðurin í
því að stofna kvennalið í knatt-
spyrnu! En svo óviðeigandi þótti
þetta, að stúlkurnar spiluðu aðeins
eftir að rökkva tók. Og frosta-
veturinn mikla var ég í Hamborg í
Fljótsdal, hjá föðurbróður mínum.
Bærinn mun nú vera kominn í
eyði.
Ameríkuförin
Árið 1919 leggur mamma af stað
með okkur bræðurna Jón Múla,
Stefán og mig. Amma vildi fá að
hafa Karl bróður okkar hjá sér og
varð það úr. Stefán er enn lifandi,
en hinir bræður mínir eru farnir.
Býr hann hjá Valgerði systur
minni, sem býr í útborg Baltimore.
Aðra systur á ég þar líka, sem
Sólveig heitir. Báðar fæddust þær
þar í borg og er Sólveig nú ekkja.
Þær eiga hvor um sig tvö börn.
Við snerum talinu aftur til
fjölskyldunnar á Seyðisfirði. Förin
vestur um haf hófst þar á því, að
siglt var til Reykjavíkur með
Lagarfossi. Eftir stuttan stanz þar
var siglt með Gullfossi vestur um
haf til New York. Það var ævin-
týralegt að sigla inn á höfnina í
þessari stórborg og ógleymanlegt
fyrir tíu ára snáða. Á þessum
árum voru fyrstu skýjakljúfarnir
farnir að rista himintjöldin í
störborginni. Immigrantar frá ís-
landi voru þá svo vel séðir að ekki
þurftu þeir að fara í gegnum allar
síur kerfisins eins og það myndi
trúlega kallað í dag. Auðvitað var
pabbi mættur þar og var haldið
rakleiðis til hafnarborgarinnar
Baltimore í Marylandfylki. Pabbi
var búinn að fá þar vinnu á
viðskiptasviðinu. Við fluttum inn í
raðhús, sem hann tók á leigu.
Ég get með nokkrum rétti sagt,
að ég hafi slitið barnsskónum
„beggja vegna Atlantshafsins", á
Seyðisfirði og í Baltimore, því þar
átti ég heima öll mín uppvaxtarár
og rúmlega það því ég fór ekki
þaðan, að teljandi sé, fyrr en árið
1941 er Bandaríkin sögðu Möndul-
veldunum stríð á hendur eftir
árásina á Pearl Harbour. Ég var
að heiman í tæplega ár er ég fór til
Minneota í Minnesotafylki.
Á heimili Ragnars í Baltimore
var jafnan töluð íslenzka, þannig
að foreldrar þeirra töluðu ætíð
íslenzku við börn sín. Farangurinn
vestur um haf frá Seyðisfirði hafði
ekki verið umfangsmikill. En ís-
lenskar bækur voru í farangrinum,
t.d. voru íslendingasögurnar þar á
meðal. Við vöndumst því ísl. bóka-
lestri. Heimilið hélt jafnan sam-
bandi við ættinja hér heima með
bréfaskriftum og íslenzku blöðin
fengum við.
— Já, foreldrar mínir lögðu
áherzlu á þennan þátt heimilislífs-
ins og uppeldisins að við lærðum
íslensku, sagði Ragnar. Hann
sagðist og minnast þess, að for-
eldrar hans hefðu talað um það
sem fjarlægan óskadraum að
heimsækja gamla landið. Var
þetta kringum Alþingishátíðarár-
ið. En þá var kreppa vestra og með
öllu óraunhæft að spá í slíkt.
— Faðir minn lézt árið 1932.
Móðir mín lézt árið 1962. Hinn
fjarlægi draumur hennar um Is-
landsferð rættist í þess orðs beztu
merkingu, því hún kom hingað til
okkar tvisvar, nokkrum árum eftir
heimsstyrjöldina og í síðara skipt-
ið kom hún árið 1952. En æsku-
draumur hennar annar rættist
ekki. Hana langaði að ganga
menntaveginn og verða dýralækn-
ir.
Þjóðvarðliði
Eins og ég sagði þér áðan var ég
heima í Beltimore þegar Banda-
ríkjamenn fóru í stríðið. Ég fór
mjög snemma að vinna fyrir mér.
Ég hafði verið nokkur ár í skóla, er
ég var gripinn námsleiða, hætti í
skólanum og gerði hlé á náminu.
Ég fór svo í nám aftur þegar ég
var 17 ára. Nú en þegar stríðið
skall á var ég kominn í þjóðvarð-
liðið í Marylandfylki. Búinn að
vera þar meira og minna um
árabil og búinn að vinna mig upp
þar frá því að vera óbreyttur
liðsmaður í stöðu undirforingja.
Þannig ér mál með vexti, að á
sviði heimsmálanna þótti mér
þróunin ótvírætt benda til þess, að
ný heimsstyrjöld myndi skella á
heldur fyrr en seinna. Á árunum
1931—32 hafði mér verið boðið að
lesa undir liðsforingjapróf hjá
hernum. Ég hafnaði þá þessu boði.
En nú fór ég að huga að þessu máli
aftur. Kanna stöðuna og möguleik-
ana á að taka málið upp aftur.
Varð það úr, að ég las undir þetta
liðsforingjapróf veturinn 1939 til
40. Um leið og ég lauk þessu prófi
tók ég próf í hluta af lögfræði.
Þetta heimavarnarlið okkar í
Maryland ef við köllum það því
nafni, var strax sameinað herjum
Bandaríkjanna. Þegar nú stríðið
var skollið á.
Við skulum gera langa sögu
stutta, sagði Ragnar. — Dag nokk-
urn er ég kallaður til fundar við
yfirmenn í herstöðinni. Þegar
þangað kom er mér sagt, að ég
muni vegna uppruna míns og
kunnáttu í málinu verða sendur til
Islands.
Ég man að móðir mín hafði af
þessu dálitlar áhyggjur, hélt ég
yrði fyrir óþægindum er ég kæmi
bamsskónum
á Seyðisfirði
o g í Baltimore