Morgunblaðið - 29.01.1980, Blaðsíða 16

16
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 29. JANÚAR 1980
Fréttaskýring
Forsetaembættið —
stjórnarmyndanir
Umræður um forsetaembættið manna á meðal eru
eðlilega miklar nú bæði vegna kosninganna til þess í júní
n.k. og vegna stjórnarkreppunnar, þar sem forsetinn
gegnir lykilhlutverki. Hér í þessari grein eru dregin saman
nokkur höfuðatriði um forsetann, kosningar, launakjör og
vald. Þá er fjallað ítarlega um nokkrar stjórnarkreppur
fyrri ára, sérstaklega þó þær, þar sem mynduð var
utanþingsstjórn eða við lá að slík stjórn yrði mynduð.
Við samantekt þessarar greinar hefur verið stuðst við
bækurnar Stiórnarskipun íslands eftir Ólaf Jóhannesson og
Stjórnarráð Islands eftir Agnar Kl. Jónsson, þá hefur verið
byggt á ritgerðum eftir Bjarna Benediktsson og er vitnað
til þeirra í greininni.
Björn Bjarnason.
Fyrsti forseti íslands var kjörinn
á fundi sameinaðs Alþingis á
Þingvöllum 17. júní 1944, þegar
lýst hafði verið gildistöku
stjórnarskrár lýðveldisins.
Sveinn Björnsson ríkisstjóri var
þá kjörinn til eins árs með 30
atkvæðum, Jón Sigurðsson frá
Kaldaðarnesi skrifstofustjóri
Alþingis hlaut 5 atkvæði en 15
alþingismenn greiddu ekki at-
kvæði og 2 voru fjarverandi.
Fyrsti forsetinn var þannig kjör-
inn samkvæmt bráðabirgða-
ákvæði í lýðveldisstjórnar-
skránni og skyldi þjóðkjör for-
seta Islands til 4 ára fara fram
sumarið 1945. Þá var Sveinn
Björnsson einn í framboði og
einnig 1949. Sveinn Björnsson
lést 25. janúar 1952.
Þegar eftirmaður Sveins var val-
inn, kaus þjóðin fyrst forseta í
beinum kosningum. Kosningarn-
ar fóru fram 29. júní 1952 og
voru frambjóðendur þrír. Asgeir
Asgeirsson bankastjóri og al-
þingismaður hlaut kosningu með
32.924 atkvæðum (46.7%), sr.
Bjarni Jónsson vígslubiskup
hlaut 31.045 atkvæði (44.1%) og
Gísli Sveinsson fyrrverandi
sendiherra og alþingismaður
hlaut 4255 atkvæði (6%). Ásgeir
Ásgeirsson var síðan sjálfkjör-
inn 1956, 1960 og 1964. Gaf
Ásgeir ekki kost á sér til fram-
boðs 1968.
Þjóðin kaus því forseta í annað
sinn 30. júní 1968. Þá voru
frambjóðendur tveir og urðu
úrslit þau, að dr. Kristján Eld-
járn þjóðminjavörður hlaut
kosningu með 67.544 atkvæðum
(65.6%) en dr. Gunnar Thor-
oddsen þáv. sendiherra hlaut
35.428 atkvæði (34.4%). Dr.
Kristján Eldjárn hefur síðan
verið sjálfkjörinn 1972 og 1976,
hefur hann nú ákveðið að gefa
ekki kost á sér til framboðs,
þegar þriðja kjörtímabil hans
rennur út.
Samkvæmt stjórnarskránni er
hver sá maður kjörgengur til
forseta, sem orðinn er 35 ára,
hefur íslenskan ríkisborgara-
rétt, er lögráða og hefur óflekk-
að mannorð. í bók sinni Stjórn-
skipun íslands vekur Ólafur Jó-
hannesson athygli á því, að
engar kröfur eru gerðar til
trúarbragða forseta íslands.
Þess er ekki krafist að hann játi
kristna trú og því síður, að hann
sé í þjóðkirkjunni. Engrar sér-
þekkingar er krafist af forseta
og ekki hafa verið sett nein
skilyrði um almenna menntun
hans.
Framboð —
kosningar
Hver sá, sem uppfyllir ofangreind
skilyrði, getur boðið sig fram til
forseta. Til þess að framboðið sé
gilt skal forsetaefni hafa með-
mæli minnst 1500 kosninga-
bærra manna og mest 3000 sam-
kvæmt 5. grein stjórnarskrár-
innar. Forsætisráðherra auglýs-
ir forsetakosningu eigi síðar en
þremur mánuðum fyrir kjördag,
sem lögum samkvæmt er síð-
asti sunnudagur í júní, þ.e. 29.
júní í ár. I auglýsingu sinni
tiltekur forsætisráðherra há-
marks- og lágmarkstölu með-
mælenda úr hverjum landsfjórð-
ungi í réttu hlutfalli við kjós-
endatölu þar.
Framboðum til forsetakjörs skal
skila í hendur dómsmálaráðu-
neytinu ásamt samþykki
forsetaefnis, nægilegri tölu með-
mælenda og vottorðum yfirkjör-
stjórna um, að þeir séu á kjör-
skrá, eigi síðar en fimm vikum
fyrir kjördag. Eftir að þessi gögn
hafa verið afhent auglýsir síðan
dómsmálaráðherra innan viku,
hverjir séu í kjöri til forseta-
embættisins. Samkvæmt þessu
rennur framboðsfrestur út þann
25. maí í ár fyrir forsetakosn-
ingarnar 29. júní. En eins og
kunnugt er hafa nú þegar þrír
menn lýst því yfir, að þeir séu í
framboði til starfans: Albert
Guðmundsson, Guðlaugur Þor-
valdsson og Pétur Thorsteins-
son.
Dómsmálaráðuneytið sér um gerð
og prentun kjörseðla og er fram-
bjóðendum raðað þar í stafrófs-
röð. Kosningarétt hafa allir, sem
hafa kosningarétt til Alþingis.
Kosningarnar eru leynilegar og
fara fram með sama hætti og
kosningar til Alþingis. Hæsti-
réttur lýsir úrslitum kosn-
inganna og gefur út kjörbréf
handa því forsetaefni, sem
hæstri atkvæðatölu hefur náð.
Kjörtímabil forseta hefst 1. ág-
úst og endar 31. júlí að fjórum
árum liðnum.
Launakjör og
skattfrelsi
Kjaradómur ákveður laun forseta
Islands og eru þau nú í janúar
1.648.271 kr. á mánuði. Þá hefur
forseti ókeypis bústað að Bessa-
stöðum, ljós og hita. Allur út-
lagður kostnaður vegna embætt-
isins skal og greiddur úr ríkis-
sjóði, svo sem risna, kostnaður
við embættisferðalög og rekstur
bifreiða.
Forseti Islands er undanþeginn
öllum opinberum gjöldum og
sköttum. Forsetinn er undanþeg-
inn tekjuskatti, eignarskatti og
útsvari. Forseti er ekki talinn
gjaldskyldur af persónulegum
innflutningi sínum. Hann greið-
ir fasteignaskatta af fasteignum
sínum, en ekki þinglýsingar-
gjöld. Söluskatt og gjald af
innlendum tollvörutegundum
greiðir hann, en fær þau gjöld
síðar endurgreidd úr ríkissjóði.
Skattfrelsi tekur að sjálfsögðu
ekki til fyrirtækja og atvinnu-
rekstrar sem forseti er eigandi
að eða á hlut í. Hreinar tekjur
forseta, er hann fengi þaðan
væru hins vegar skattfrjálsar.
Samkvæmt lögum á forseti rétt á
fullum launum í sex mánuði
eftir að hann lætur af embætti.
Rétt á eftirlaunum á sá sem
gegnt hefur forsetaembætti,
þegar hann hefur náð 65 ára
aldri eða er öryrki. Eftirlaunin
eru 60% af embættislaunum
hafi forseti setið eitt kjörtíma-
bil, 70% hafi hann gegnt emb-
ætti meira en eitt kjörtímabil og
80% hafi hann gegnt embættinu
lengur en tvö tímabil. Eftirlaun
forseta njóta ekki skattfrelsis.
Takmarkað
athafnafrelsi
Samkvæmt 9. grein stjórnarskrár-
innar má forseti ekki vera al-
þingismaður né hafa með hönd-
um launuð störf í þágu opin-
berra stofnana eða einka-
atvinnufyrirtækja. Bjarni Bene-
drktsson skýrir þetta stjórn-
arskrárákvæði svo í grein sinni
Um lögkjör forseta Islands í
Tímariti lögfræðinga 1951:
„Samkvæmt þessu fyrirmæli
er ljóst, að alþingismaður, sem
kosinn er forseti Islands, verður
að leggja niður þingmennsku
sína. Sama máli gegnir, ef hann
hefur þegið laun fyrir störf í
þágu opinberra stofnana eða
einkaatvinnufyrirtækis. Hvers
eðlis sem starf hans þar hefur
verið, þá verður hann að láta af
þeim störfum. Maður mundi til
dæmis ekki mega halda áfram
að vera spítalalæknir, endur-
skoðandi ríkisreikninga, með-
limur í stjórn Eimskipafélags
íslands, endurskoðandi þar
o.s.frv.
Spurning kynni að vera um
það, hvernig færi, ef maður
afsalaði sér að vísu laununum,
en vildi halda starfinu. Sýnist
þá, að ef starfið er slíkt, að laun
fylgi því eðli málsins samkvæmt,
megi forseti ekki halda því.
Vísindamaður, sem hefði unn-
ið að tilteknum rannsóknum í
starfinu og þegið laun fyrir,
mundi ekki mega halda því
áfram, en sjálfsagt mundi hann
mega stunda rannsóknir sínar í
hjáverkum og þiggja ritlaun
fyrir vísindalegar ritgerðir og
annað slíkt.
Meiri vafi er til dæmis um
listamann. Mundi rithöfundur
mega halda áfram að skrifa
skáldsögur og þiggja ritlaun
fyrir útgáfu þeirra, málari halda
áfram að mála og selja málverk
sín? Sennilega. Alveg er ótví-
rætt, að listamaður mætti halda
listamannastyrk frá ríkinu, því
að þar er ekki krafist ákveðinna
starfa á móti. Ef slíkur maður
væri hinsvegar á föstum launum
hjá útgefanda eða listaverkasala
gegn því að afhenda honum
framleiðslu sína, múndi hann
verða að sleppa þeim.
Greinilegt er, að skipstjóri má
ekki halda áfram að stjórna
skipi annars manns og þiggja
laun fyrir. En mundi hann mega
halda áfram skipstjórn á eigin
skipi? Bústjóri hjá öðrum yrði
vafalaust að láta af störfum. En
mundi bóndi þurfa að hætta við
sinn eigin búskap?
E.t.v. er þetta álitamál. Hér
sem víðar eru ýmis takmarkatil-
felli, og er ekki öruggt, hvar
markalínuna á að drága. Ótví-
rætt er, að forseti má ekki vera í
þjónustu annarra manna með
þeim hætti, að hann þiggi laun
af þeim eða sé þeim fjárhagslega
háður. En sennilega er rétt að
gera enn strangari kröfur, því að
þess er að gæta, að þess er ekki
krafist, að annar sé eigandi þess
einkaatvinnufyrirtækis, sem
maður þiggur laun hjá, og er
þessvegna e.t.v. eðlilegast að
skilja ákvæðið svo, að maður
megi ekki vera í þeirri atvinnu,
sem ákveðnar tekjur fylgja, er
jafna má til launa, hvort sem
maður sækir þær til annarra eða
sjálfs sín.
Greinilegt er aftur á móti, að
forseti þarf ekki að fleygja frá
sér eignum sínum, og má hann
njóta arðs af þeim, ef sá arður
fæst án fastra starfa við eignina.
Eins mundi hann vafalaust
mega halda áfram að stunda
hugðarefni sín, ef þau rekast
ekki á störf forseta, og njóta
arðs þar af, ef þeim verður ekki
jafnað til beinnar atvinnu."
Völd forseta
Forseti getur ekki beitt valdi sínu
nema með atbeina ráðherra.
Hann lætur ráðherra fram-
kvæma vald sitt og er sjálfur
ábyrgðarlaus á stjórnarathöfn-
um. I 26. grein stjórnarskrárinn-
ar segir, að ef forseti neiti að
staðfesta lagafrumvarp, sem Al-
þingi hefur samþykkt, fái frum-
varpið að vísu lagagildi, en það
skuli leggja svo fljótt sem kostur
er undir þjóðaratkvæðagreiðslu.
Falla lögin úr gildi, ef meirihluti
staðfestir synjun forseta en ella
halda þau gildi sínu. Forseti
hefur þannig skilorðsbundið
neitunarvald. Beiting þess getur
leitt til þess, að ráðherra eða
ríkisstjórn segi af sér, og verður
forseti þá að útvega nýja ríkis-
stjórn til þess, að stjórn ríkisins
verði haldið við með löglegum
hætti.
Samkvæmt 15. grein stjórnar-
skrárinnar skipar forseti ráð-
herra og veitir þeim lausn. En
með vísan til 1. greinar stjórn-
arskrárinnar og þingræðisvenj-
unnar er það vafalaust, að for-
seta ber að gera þetta í samráði
við Alþingi, þannrg að ef meiri
hluti Alþingis vill styðja tiltekna
menn til ráðherradóms, þá ber
forseta að skipa þá. í þessu valdi
Alþingis felst, að stjórn sé þing-
bundin.
í bók sinni Stjórnskipun Islands
kemst Ólafur Jóhannesson þann-
ig að orði: „Við óvenjulegar
aðstæður er og hugsanlegt, að
forseti neyti hins formlega valds
síns í ríkara mæli en ella, án
þess að slíkt verði talið brot á
stjórnskipunarlögum. Það ber að
hafa í huga, að þó að forseta-
staðan sé hér á landi fyrst og
fremst táknræn tignarstaða, er
forsetinn jafnframt einskonar
öryggi í stjórnkerfinu, og getur
komið til hans kasta, ef stjórn-
arkerfið að öðru leyti verður
óstarfhæft."
Stjórnarmyndanir
Það er við stjórnarmyndanir, sem
mest reynir á forseta íslands.
Engar reglur eru til um það,
hvaða aðferðum forseti skuli
beita við þær aðstæður. Hann
virðist hafa frjálsræði til að
ákveða í hverju tilviki fyrir sig,
hvernig hann fer með vald sitt.
Frá 1944 hefur ellefu sinnum
komið fyrir, að ríkisstjórn hafi
beðist lausnar og orðið að sitja
lengur eða skemur sem starfs-
stjórn þar til nýtt ráðuneyti
hefur verið myndað. Hér ber að
hafa í huga, að frá 1959 til 1971
kom aldrei til stjórnarkreppu.
Lengstu stjórnarkreppurnar
hafa verið frá 10. október 1946
til 4. febrúar 1947 og frá 27.
mars 1956 til 24. júlí sama ár, en
þess er að geta, að í seinna
tilvikinu sat ríkisstjórn sem
starfsstjórn í þrjá mánuði fram
að kosningum en síðan tók
tæpan mánuð að koma saman
nýrri stjórn. Frá 1971 hefur
fimm sinnum komið til stjórn-
arkreppu í mánuð eftir kosn-
ingarnar 1971, áður en Ólafur
Jóhannesson myndaði fyrsta
ráðuneyti sitt, í tvo mánuði 1974,
áður en Geir Hallgrímsson
myndaði ríkisstjórn sína, í tvo
mánuði 1978, áður en Ólafur
Jóhannesson myndaði annað
ráðuneyti sitt, í 3 daga í október
s.l., áður en minnihlutastjórn
Sveinn
Björnsson
ríkisstjóri
frá 1940
til 1944
og íorseti
frá 1944
til 1952.