Morgunblaðið - 17.06.1981, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 1981
Hvers vegna var
Nýsköpunarstjómin mynduð?
Jens B. Baldursson:
Nýsköpunarstjórnin — aödrag-
andi og upphaf
Framlag 1979, 54 bls.
Allar stjórnarmyndanir eru
sögulegar, en sumar eru þó sögu-
legri en aðrar. Enginn vafi er á
því, að ein sögulegasta stjórnar-
myndun á Islandi var myndun
Nýsköpunarstjórnarinnar 1944.
Þá var Sósíalistaflokkurinn tekinn
í tölu samstarfshæfra flokka, og
þá var mynduð meirihlutastjórn
án Framsóknarflokksins, sem
hafði áður verið í oddaaðstöðu.
Hvernig varð ixysKöpunarstjórnin
til? Og hvað gerði hún? Þessum
spurningum reynir Jens B. Bald-
»Eg nenniekkiað
ræða um lýsingar höf-
undar á „kapítalisma“,
hann hefur bersýnilega
aldrei lagt það á sig að
lesa neitt eftir frjáls-
hyggjuhugsuði og hefur
því ekki vald á einföld-
ustu stjórnmála-
hugtökum /ie/rra.46
ursson að svara í prófritgerð sinni
í sagnfræði í Háskóla íslands, sem
„Fagkrítíska útgáfan Framlag"
gaf út 1979, Nýsköpunarstjórn-
inni — aðdraganda og upphafi.
Tilraun hans tekst að vísu varla,
en þrátt fyrir það er ritgerðin
fróðleg og efnið þess virði, að um
það sé farið örfáum orðum.
I upphafi segir höfundur deili á
stjórnmálaflokkunum fjórum, sem
kepptu um hylli kjósenda. Hann er
ekki laus við hleypidóma, sem
vonlegt er, enda róttæklingur
(þótt ætlazt hefði mátt til þess af
prófdómurum hans, að þeir
reyndu aö fá hann til að hugsa sig
um). Hann segir t.d. að Sjálfstæð-
isflokkurinn hafi verið hinn „póli-
tíski framvörður íslenskrar borg-
arastéttar" (bls. 8) og haft „feiki-
mikið kjörfylgi". En Sjálfstæðis-
flokkurinn hefur aldrei talið sig
fulltrúa neinnar einnar stéttar,
heldur skoðunar — þeirrar, að
hag flestra eða allra sé bezt borgið
í skipulagi atvinnufrelsis og
einkaframtaks. Og sú skoðun
skýrir hið mikla fylgi hans, þótt
það sé fremur undrunarefni, að
það hefur ekki verið meira (t.d.
jafnmikið og brezka íhalds-
flokksins eða Kristilega lýðræðis-
flokksins í Vestur-Þýzkalandi) en
það hefur þó verið um 40%
kjósenda.
Ég nenni ekki að ræða um
lýsingar höfundar á „kapítal-
isma“, hann hefur bersýnilega
aldrei lagt það á sig að lesa neitt
eftir frjálshyggjuhugsuði og hefur
því ekki vald á einföldustu stjórn-
málahugtökum jæirra. En ástæða
er til að gera athugasemd við eina
skoðun hans, því að hann er síður
en svo einn um hana. Hún er um
þá „staðreynd, að íslenskt einka-
framtak skortir bolmagn til að
standa i stórframkvæmdum" (bls.
5). Hún er hæpin. I fyrsta lagi
hefði einkaframtakið á íslandi
mikinn mátt, ef ekki væru lagðar
á það drápsklyfjar skatta og
verðbólgu. Eða búast menn við, að
maður, sem ber þunga byrði, setji
met í hlaupi? I öðru lagi sést
samhyggjumönnum (sósíalistum)
yfir einn kost, sem þó hefur
stundum verið tekinn á Islandi, ef
safna hefur átt saman fjármagni
til framkvæmda. Hann er að
stofna almenningshlutafélög.
Eimskipafélag íslands er gott
dæmi um það. Ótöldu fé hefði
verið sóað, ef ríkisfyrirtæki hefði
verið stofnað til að sinna þeim
Olafur Thors lék miklu oftar á
sameignarsinna en þeir á hann,
og hann slapp úr gildru Fram-
sóknarmanna með því að mynda
Nýsköpunarstjórnina.
Bókmennllr
eftir HANNES H.
GISSURARSON
verkefnum, sem Eimskipafélagið
leysir.
Höfundur lýsir Sósialista-
flokknum jafnónákvæmlega og
Sjálfstæðisflokknum. Hann segir:
„Ekkert bendir til þess að hann
hafi á neinn hátt verið undir
rússana seldur“ (bls. 11). Nei,
ekkert nema allar tiltækar heim-
ildir, hvort sem þær eru blöð,
tímarit og bækur Sósíalistaflokks-
ins sjálfs eða skjöl, sem aðrir gáfu
út, t.d. bæklingurinn Þeirra eigin
orð eða Rauða bókin. Það er
einnig furðulegt, sem getur að líta
í ritgerðinni, að höfundurinn hef-
ur við samningu þessarar prófrit-
gerðar í Háskóla Islands aflað
upplýsinga hjá tveimur sam-
hyggjumönnum, Einari Olgeirs-
syni og Steingrími Aðalsteinssyni,
en engum öðrum.
Hvernig skýrir höfundurinn
myndun Nýsköpunarstjórnarinn-
ar? Hann hefur „þá kenningu að
nýsköpunarstjórnin hafi fyrst og
fremst verið hugsuð sem friður
milli verkalýðs og atvinnurek-
enda“ (bls. 54), þannig að endur-
nýja mætti atvinnutækin, en það
hafi verið hjartans mál Ólafs
Thors og Einars Olgeirssonar.
Þessi orð eru fremur til vitnis um
stéttabaráttuhugmyndir höfundar
Nýsköpunarstjórnin hetur þótt góð stjórn, en hún var líklega sekari en
flestar aðrar ríkisstjórnir um óskynsamlegar fjárfestingar.
en veruleikann á íslandi. Höfund-
ur hefur það og eftir Einari
Olgeirssyni, að hann
og Bjarni Benediktsson hefðu
hist í afmælisveislu hjá Lárusi
Blöndal bókaverði 1944, og þar
hefði Bjarni boðist til að koma
Einari í samband við Ólaf
Thors. Upp frá því hefði sam-
starf Ólafs og Einars verið
mjög náið á meðan nýsköpun-
arstjórnin sat að völdum (bls.
12).
Þetta kann að vera rétt, en
málið er þó allt miklu flóknara en
svo, að geðþótti einstakra manna
hafi ráðið mestu. Myndun Nýsköp-
unarstjórnarinnar var umfram
allt lausn stjórnarkreppu, sem
verið hefði í hvorki meira né
minna en tvö ár. Framsóknar-
menn höfðu reiðzt mjög stjórn-
arskrárbreytingunni 1942, er þeir
misstu nokkur rangfengin þing-
sæti, og reyndu eftir hana að sýna
það og sanna, að meirihlutastjórn
yrði ekki mynduð án þeirra og að
þeir væru einir fulltrúar festu og
stöðugs stjórnarfars. Stjórnar-
myndunin var einnig lausn þess
ágreinings, sem hlýtur að hafa
verið um skiptingu stríðsgróðans,
innistæðna íslenzku bankanna í
útlöndum: Nýsköpunarstjórnin
var fremur stjórn sjávarútvegsins
en landbúnaðarins. En líta verður
einnig á Nýsköpunarstjórnina í
ljósi alþjóðamála. Kremlverjar
voru árið 1944 bandamenn lýðræð-
isþjóðanna í baráttunni við þjóð-
ernis-samhyggjumenn, og víða
voru sameignarsinnar því kallaðir
til stjórnarsamstarfs á Vestur-
löndum.
Fleiri spurninga verður að
spyrja en þeirrar, hvers vegna
Nýsköpunarstjórnin var mynduð:
Hvers vegna var „vinstri" stjórn
ekki mynduð, þ.e. stjórn undir
forystu Hermanns Jónassonar og
án Sjálfstæðisflokksins? Höfund-
ur svarar, að Framsóknarflokkur-
inn hafi verið óðfús að lækka kaup
alþýðu og Sósíalistaflokkurinn og
Alþýðuflokkurinn því ekki getað
starfað með honum. (Þetta hefur
hann eftir Einari Olgeirssyni.)
Þessi ástæða er ótrúleg. Margt
annað hlýtur að hafa valdið, en ég
nefni tvennt: að hörðustu and-
kommúnistunum í Alþýðuflokkn-
um hafi þótt Sjálfstæðismenn
líklegri til að ráða við Sósíalista
en Framsóknarmenn og að Sósíal-
istar og Alþýðuflokksmenn, sem
sóttu fylgi sitt til sjávarþorpa,
hafi talið Framsóknarflokkinn,
sem margir bændur fylgdu, verða
of frekan til fjárins, sem lá ónotað
í útlöndum og festa átti í atvinnu-
tækjum (m.ö.o. að betta hafi verið
valið um togarana eða dráttarvél-
arnar).
Nýsköpunarstjórnin hefur þótt
góð stjórn. Það kemur engum á
óvart. Það er auðveldara og lík-
legra til vinsælda að semja óska-
lista eins og hún gerði en greiða
reikninga eins og sú gerði, sem tók
við af henni. En ég held þó, að hún
hafi verið sekari en flestar aðrar
ríkisstjórnir Islendinga um
óskynsamlegar fjárfestingar, höf-
uðplágu atvinnusögu okkar. Og
hún var engin frjálshyggjustjórn.
Mjög bar á þeirri hugmynd í öllum
yfirlýsingum hennar, að ríkið ætti
að hafa frumkvæði að öllu, en hin
hugmyndin týndist, að atvinnulíf-
ið blómgaðist bezt, ef það væri
látið afskiptalaust. Ekki var
stefnt að hægum og öruggum
vexti atvinnulífsins, heldur átti
ríkið — þ.e. stjórnmálamennirnir
— að semja fimm ára áætlanir um
„nýsköpun íslenzks þjóðarbúskap-
ar“.
Einhverjum kann að þykja þess-
ar athugasemdir úrtölur og
svartagallsraus íhaldsmanns, sem
sé á móti öllum framförum. En
ágreiningurinn er ekki um mark-
mið, heldur leiðir. Agreiningurinn
er ekki um það, hvort endurnýja
þurfti atvinnutækin eða tryggja
öllum mannsæmandi afkomu,
heldur um hitt, hvernig þetta átti
að gera. Reynslan hefur sýnt það,
og sterk hagfræðileg rök má
einnig leiða að því, að atvinnurek-
endur reki fyrirtæki betur en
stjórnmálamenn (sbr. bæjarút-
gerðirnar, sem urðu til á Nýsköp-
unarárunum) og að einstaklingar
séu dómbærari um þarfir sínar en
stjórnmálamenn (sbr. höftin, sem
gripið var til, eftir að Nýsköpun:
arstjórnin hafði tæmt alla sjóði). í
sjálfsævisögu sinni lýsir Stein-
grímur Steinþórsson vinnubrögð-
um Nýbyggingaráðs, sem hann
var í og átti að stjórna fjárfesting-
um, og er sú lýsing góð heimild um
ókosti ríkisafskipta, þótt höfundur
hafi alls ekki ætlað henni að vera
það.
En þrátt fyrir alla galla Ný-
sköpunarstjórnarinnar var hún
góð stjórn í þeim skilningi, að
allar aðrar stjórnir, sem til greina
komu, hefðu verið hálfu verri.
Stjórn Framsóknarflokksins og
Sjálfstæðisflokksins hefði fjárfest
enn frekar í landbúnaði en Ný-
sköpunarstjórnin, þ.e. enn óskyn-
samlegar, og stjórn Framsóknar-
flokksins og hinna „vinstri" flokk-
anna hefði þjóðnýtt útgerðina (en
höfundur segir frá hinum sífelldu
kröfum Tímans um það). í stjórn-
málum verða menn stundum að
leika varnarleik gegn verri kost-
um, taka óþægilegan kost fram
yfir óþolandi, eins og Edmund
Burke komst að orði. Sjálfstæð-
ismenn mega ekki gleyma því, að
Ólafur Thors slapp úr þeirri
gildru, sem Framsóknarmenn
höfðu læst hann í, með því að
mynda Nýsköpunarstjórnina, og
líklega hefur hann miklu oftar
leikið á sameignarsinna en þeir á
hann, eins og glöggur lesandi
getur ráðið af hinni nýútkomnu
bók Einars Olgeirssonar, ísland í
skugga heimsvaldastefnunnar.
550 stunduðu
nám við Hús-
stjórnarskóla
Reykjavíkur
Ilússtjórnarskóla Reykjavíkur
var slitið 25. maí sl. Við skólaslit
lýsti skólastjórinn, Jakobína
Guðmundsdóttir, starfsemi skól-
ans síðasta skólaár..
Skólinn hefur starfað með svip-
uðu móti og síðastliðin ár. Fyrri
hluta vetrar voru starfrækt fjöldi
námskeiða, mismunandi að lengd
og með margvíslegu námsefni.
Síðari hluta vetrar var starfrækt-
ur 5 mánaða hússtjórnarskóli með
heimavist og dag- og kvöldnám-
skeið eftir því sem húsnæði hefur
leyft. Skólinn starfar með sama
fyrirkomulagi næsta skólaár.
Alls stunduðu um 550 nemendur
nám í skólanum í vetur. Við
skólaslit var þremur nemendum
afhent verðlaun fyrir góðan náms-
árangur. Verðlaunin hlutu —
Margrét Friðgeirsdóttir, Ragn-
heiður Guðjónsdóttir og Sigrún
Ólafsdóttir.
Fjórir árgangar eldri nemenda
heimsóttu skólann sunnudaginn
19. maí. Þessir árgangar gáfu á
sínum tíma skólanum málverk af
fyrrverandi skólastjóra, frk. Katr-
ínu Helgadóttur.
Ófremdar-
ástand
MiAhúsum. 15. júní.
MIKID ófremdarástand ríkir í
verzlunarmálum Reykhólabúa,
og er verzlunarhúsna/ði Kaupfc-
lags Króksfjarðar á Reykhólum
notað til að selja í því matvöru.
Ileilbrigðiseftirlit virðist hafa
gleymt tilvist þess.
Sveitarstjórnarmenn hafa
áhuga á að setja bót á gamla flík,
þ.e. þeir hafa áhuga á því að mála,
setja upp hillur og gera gólfið
músahelt. Okkur er sagt, að þeir
ráðleggi þetta SÍS-mennirnir fyrir
sunnan.
Hinn almenni kaupandi vill
hafa mannsæmandi verzlunar-
húsnæði og telur að stjórninni
beri að fylgja eftir fundarsam-
þykkt frá fundi sem þáverandi
formaður Kaupfélags Króksfjarð-
ar, Grímur Arnórsson boðaði til á
Reykhólum í fyrra, en þar voru
tveir valkostir nefndir. Fyrsta, að
byggja nýtt verzlunarhús, og ann-
að að gera þann hluta mjólkurbús-
ins, sem kaupfélagið á, að verzlun-
arhúsnæði. Öðrum hugmyndum
var hafnað. Óánægja er því al-
menn hér og í alvöru hefur verið
rædd sú hugmynd, að koma á fót
pöntunarfélagi til þess að leysa
vandann. — Sveinn.
Útlánsaukning
um fimm
þúsund bindi
í ÁRSSKÝRSLU Bókasafns Sel-
tjarnarness fyrir árið 1980 kemur
fram að útlánsaukning var um 5 þús.
bindi miðað við árið á undan.
Bókaútlán voru um 20 bindi á hvern
íbúa, sem er langhæsta útlánahlut-
fall á landinu, og er það reyndar
engin nýlunda, því undanfarin ár
hafa Seltirningar notað bókasafn
sitt meira, en íbúar annarra sveitar-
félaga. Þess ber að geta að 15%
almennra útlána safnsins fara til
íbúa utan Seltjarnarnesskaupstaðar.
Heildarbókaútlán safnsins voru
60.820 bindi, en bókakosturinn er um
21 þús. bindi. Útlán til nemenda og
kennara Mýrarhúsaskóla voru 10.690
á árinu og er það svipað hlutfa.ll og
áður.
Efnisval viðskiptavina safnsins er
svipað og á undanförnum árum. 75%
lánaðra bóka eru barnabækur og
þýddar skáldsögur. Síðan koma
skáldverk íslenskra höfunda og
ævisögur.
Bókasafnið er opið til almennra
útlána 31 klukkustund í viku, og að
auki 15 stundir á viku yfir vetrar-
mánuðina til skólaútlana.