Morgunblaðið - 17.06.1981, Blaðsíða 40

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ1981
Dómur Hæstarétt-
ar í Botnsmálinu
MorKunblaðið birtir hér á cftir
í heild dóm Ilæstaréttar i
Botnsmálinu svonefnda. þ.e. um
cÍKnaraóild aó botni Mývatns.
Dómur þessi var kveðinn upp i
Hæstarétti hinn 19. fehrúar sl.
Dómurinn er svohljóóandi:
Mál þetta dæma hæstaréttar-
dómararnir Björn Sveinbjörnsson,
Armann Snævarr, Benedikt Sigur-
jónSson, Magnús Þ. Torfason og
Gaukur Jörundsson prófessor.
Afrýjendur hafa áfrýjað máii
þessu með stefnu 10. febrúar 1978.
Þeir krefjast þess, að hinum
áfrýjaða dómi verði hrundið, að
undanskildum ákvæðum hans um
gjafsóknar- og gjafvarnarlaun, og
að „dæmt verði að botn Mývatns
. og botnsverðmæti öll utan net-
laga, séu hluti af landareignum
þeirra aðilja, sem lönd eiga að
Mývatni, í óskiptri sameign
þeirra". Þá krefjast áfrýjendur
málskostnaðar úr hendi stefndu
bæði í héraði og fyrir Hæstarétti,
eins og málið væri ekki gjafsókn-
armál, en áfrýjendur, sem höfðu
gjafsókn í héraði, fengu gjafsókn
fyrir Hæstarétti með bréfi
dómsmálaráðuneytis 4. desember
1978.
Stefndu krefjast staðfestingar
hins áfrýjaða dóms og málskostn-
aðar fyrir Hæstarétti óskipt úr
hendi áfrýjenda. Þá krefjast þeir
sýknu af málskostnaðarkröfu rétt-
argæslustefnda, Skútustaða-
hrepps.
Afrýjendur hafa stefnt hrepps-
nefnd Skútustaðahrepps f.h.
hreppsins fyrir Hæstarétt til rétt-
argæsiu. Af hálfu þessa réttar-
gæslustefnda hefir verið sótt þing
og er hinum áfrýjaða dómi and-
mælt, og talið, að botn „Mývatns
utan netlaga geti ekki verið í eign
annarra en Mývetninga". Þá
krefst hann málskostnaðar fyrir
Hæstarétti „úr hendi stefnda og/
eða áfrýjenda", eins og málið væri
ekki gjafsóknarmál, er réttar-
gæslustefndi, sem hafði gjafvörn í
héraði, fékk gjafvörn fyrir hæsta-
rétti með bréfi dómsmálaráðu-
neytis 12. janúar 1981.
Þá hafa áfrýjendur stefnt eig-
endum og ábúendum lögbýla í
Skútustaðahreppi, sem ekki eiga
land að Mývatni, fyrir Hæstarétt
til réttargæslu. Þessir réttar-
gæslustefndu hafa látið sækja
þing og andmælt hinum áfrýjaða
dómi svo og kröfum áfrýjenda og
talið, að botn og botnsverðmæti
Mývatns utan netlaga tilheyri
öllum lögbýlum í Skútustaða-
hreppi. Þá krefjast þeir máls-
kostnaðar fyrir Hæstarétti úr
hendi áfrýjenda, eins og málið
væri ekki gjafvarnarmál, en þessir
réttargæslustefndu, sem höfðu
gjafvörn í héraði, fengu gjafvörn
fyrir Hæstarétti með bréfi dóms-
málaráðuneytis 12. janúar 1981.
Nokkrar breytingar hafa orðið á
aðild máls þessa eftir að því var
áfrýjað vegna eigendaskipta að
jörðum. Hafa lögmenn gert grein
fyrir þeim og er aðild máls hér
fyrir dómi ágreiningslaus.
I
Málaferli um sama sakarefni
hafa staðið lengi. Upphaflega
höfðaði Veiðifélag Mývatns mál
með stefnu 25. ágúst 1969 gegn
fjármálaráðherra f.h. ríkissjóðs
og krafðist viðurkenningar á því,
að botn Mývatns væri hluti af
landareignum þeirra jarða, sem
land ættu að vatninu. Með stefnu
18. október 1969 höfðaði fjármála-
ráðherra f.h. ríkissjóðs gagnsök í
málinu og stefndi auk þess til
réttargæslu nafngreindum eigend-
um þeirra jarða í Skútustaða-
hreppi, sem ekki áttu land að
Mývatni, svo og oddvita Skútu-
staðahrepps f.h. hreppsins. Krafð-
ist hann þess, að viðurkennt yrði,
að ríkissjóður væri eigandi að
botni vatnsins utan netlaga og
öllum botnsverðmætum. Hrepps-
nefnd Skútustaðahrepps f.h.
hreppsins gerðist meðalgönguaðili
með stefnu 14. október 1970 og
krafðist þess, að viðurkennt yrði
að hreppurinn væri eigandi vatns-
botnsins utan netlaga einstakra
jarða og verðmæta í eða undir
honum. Enn gerðust eigendur
þeirra jarða í Skútustaðahreppi,
sem ekki eiga land að vatninu,
meðalgönguaðiljar í málinu með
stefnu 28. janúar 1971. Kröfðust
þeir þess, að viðurkennt yrði að
Mývatn utan netlaga væri byggð-
aralmenningur og öll gæði þess
svæðis „eign sveitarfélagsins og
þar með um leið eign meðalgöngu-
stefnda". Þá kröfðust þeir viður-
kenningar á veiðirétti meðal-
göngustefnenda utan netlaga ein-
stakra jarða. Mál þetta var síðar
hafið með samkomulagi aðilja.
Næst var mál höfðað af hálfu
áfrýjenda með opinberri stefnu 13.
september 1971, og hafðar uppi
svipaðar kröfur og áður. Til and-
svara tóku nú fjármálaráðherra
f.h. ríkissjóðs, Skútustaðahreppur
og eigendur þeirra lögbýla í
Skútustaðahreppi, sem ekki eiga
land að Mývatni. Þessir aðiljar
gerðu sömu kröfur og í hinu fyrra
máli. Héraðsdómur gekk 15. mars
1973, en hana var ómerktur með
dómi Hæstaréttar 7. maí s.á. Enn
gekk héraðsdómur á mál þetta 15.
október 1973, en því máli lauk með
dómi Hæstaréttar 18. janúar 1974.
Var meðferð málsins í héraði og
héraðsdómur ómerktur og málinu
vísað frá héraðsdómi.
II
Mál það, sem hér er til meðferð-
ar, höfðuðu áfrýjendur gegn rík-
inu með stefnu 3. júlí 1974. Höfðu
þeir uppi þessar kröfur um efni
máls:
„1. að íslenzka ríkið sem vörður
landsalmenninga sé ekki eigandi
að botni Mývatns utan netlaga,
2. að leyfislaus eignataka ríkis-
ins á kísilgúr af botni Mývatns
utan netlaga sé ólögmæt,
3. að botn og botnsverðmæti
Mývatns, þ. á m. kísilgúrsandur
utan netlaga, sé í eign þeirra
jarða, sem land eiga að Mývatni
og tilka.Il eiga til veiðinytja þar af
ströndum fram“.
Ennfremur var stefnt til réttar-
gæslu Skútustaðahreppi, eigend-
um og ábúendum jarða í Skútu-
staðahreppi, sem ekki eiga land að
Mývatni, og Kísiliðjunni h/f.
Stefndu höfðuðu gagnsök í mál-
inu með stefnu 8. júlí 1974. Gerðu
þeir þær kröfur í gagnsök, að
ríkinu yrði dæmdur eignarréttur
að botni Mývatns utan netlaga
einstakra jarða ásamt öllum
botnsverðmætum. Til vara kröfð-
ust þeir þess, að dæmt yrði, að
ríkinu væri heimil taka kísilgúrs á
botni vatnsins utan netlaga án
endurgjalds. Var áfrýjendum
stefnt í málinu svo og Skútustaða-
hreppi til réttargæslu. Bæði aðal-
sök og gagnsök voru þingfestar 11.
júlí 1974.
Kísiliðjunni h/f var aldrei birt
stefna í máli þessu, og lét hún
aldrei sækja þing.
Öðrum réttargæslustefndu voru
ekki birtar stefnur. Þeir létu
sækja dómþing í fyrsta sinn 22.
september 1976.
Af hálfu eigenda lögbýla í
Skútustaðahreppi, sem ekki eiga
land að vatninu, var lögð fram
greinargerð á dómþingi 30. nóv-
ember 1976. Er tekið fram í
greinargerð þessari, að þeir sæki
þing til réttargæslu, en gera þó
kröfur í málinu.
Skútustaðahreppur lagði fram
greinargerð á dómþingi 9. maí
1977. Segir þar, að af hálfu
hreppsins sé sótt þing til réttar-
gæslu, en þó eru þar gerðar
efniskröfur.
Hinn 15. febrúar 1977 rituðu
áfrýjendur formanni héraðsdóms
bréf, þar sem þeir fóru þess á leit,
að hann gæfi út opinbera stefnu í
máli þessu „með vísun til heimild-
ar í 220. gr. og 217. gr. einkamála-
laga nr. 85/1936 og 95. gr. 2. mgr.
sömu laga“. Formaður héraðs-
dóms heimilaði stefnuútgáfuna.
Var stefnan gefin út sama dag og
birt í Lögbirtingablaði 23. s.m. I
stefnu þessari komu fram sömu
kröfur og í aðalstefnu, sem fyrr
hafa verið raktar. Þessi stefna var
þingfest á dómþingi 27. maí 1977.
Er bókað í þingbók, að þetta mál
sé sameinað hinu fyrra máli og að
enginn sækti þing sérstaklega
samkvæmt hinni opinberu stefnu.
Við munnlegan flutning málsins
í héraði lýsti lögmaður áfrýjenda
því yfir, „að hann falli frá tilvitn-
un til 220. gr. og 217. gr. í opinberu
stefnunni". Þá féll hann frá tveim-
ur fyrstu liðunum í kröfugerð
sinni í stefnu, eins og þeir voru
raktir hér að framan, en af hálfu
stefnda hér fyrir dómi hafði áður
verið fallið frá varakröfu þeirri,
sem í gagnstefnu greinir.
III
Fyrir Hæstarétt hafa verið lögð
nokkur ný gögn. Verður þeirra
getið síðar eftir því sem efni gefst
til.
IV
1. Um jarðirnar Skútustaði I og
Skútustaði III er komið fram, að
þær jarðir eru þjóð- eða kirkju-
jarðir. Sækjendur málsins vegna
þessara jarða eru þeir Örn Frið-
riksson á Skútustöðum I og Jón
Þorláksson á Skútustöðum III.
Vegna þessara áfrýjenda hafa
verið lagðar fyrir Hæstarétt yfir-
lýsingar dóms- og kirkjumála-
ráðuneytisins dags. 12. janúar
1981 og landbúnaðarráðuneytis,
dags. 9. janúar 1981. Segir í
yfirlýsingu dóms- og kirkjumála-
ráðuneytis, að það ráðuneyti sam-
þykki „að ábúendur á hluta ríkis-
ins á jörðinni Skútustöðum í
Mývatnssveit séu aðiljar að máli
þessu vegna ábúðarjarða sinna við
hlið annarra bakkaeigenda". Þá
segir og í yfirlýsingu landbúnað-
arráðuneytisins, að það ráðuneyti
samþykki, „að ábúendur á hluta
ríkisins á jörðunum og lendum,
sem að Mývatni liggja, séu aðiljar
að málinu vegna ábúðarjarða
sinna við hlið annarra bakkaeig-
enda“.
Abúendur umræddra tveggja
jarða beina kröfum sínum að
ríkinu, sem að því leyti sem hér
skiptir máli telst vera eigandi
jarðanna. Sem varnaraðili mót-
mælir ríkið eignarréttartilkalli
því sem fyrrgreindir ábúendur
hafa uppi vegna ábýlisjaröa sinna.
Það er andstætt meginreglum
réttarfars um aðild í dómsmálum
að hafðar séu með þessum hætti
uppi kröfur af hendi ríkisins gegn
því sjálfu, sem mótmælir sem
varnaraðili, að kröfurnar nái fram
að ganga. Ber af þessum ástæðum
að ómerkja hinn áfrýjaða dóm að
því er varðar Skútustaði I og
Skútustaði III og visa málinu frá
héraðsdómi að því er varðar
kröfugerð af hendi ábúendanna
Arnars Friðrikssonar og Jóns
Þorlákssonar.
I málflutningi hefur því verið
hreyft, að málsaðild vegna Skútu-
staða I og III hafi verið réttarfars-
nauðsyn, þar sem málinu kynni
ella að hafa verið vísað frá
dómstólum sjálfkrafa vegna
ákvæða 46. gr. laga nr. 85/1936.
Ekki verður þó talið rétt að skýra
það ákvæði svo fortakslaust, að
ríkið, sem eigi vill fallast á
eignarréttarkröfu jarðeigend-
anna, hefði sem eigandi Skútu-
staða I og III getað girt fyrir það,
að réttarágreiningur þessi yrði
borinn undir dómstóla með því
einu að gerast ekki sækjandi máls
við hlið annarra jarðeigenda.
Samkvæmt þessu þykir frávísun
málsins frá héraðsdómi að því er
tekur til Skútustaða I og III ekki
eiga að leiða til þess, að vísa beri
málinu í heild sinni frá dómi.
2. Áfrýjendur stefndu Skútu-
staðahreppi og eigendum lögbýla í
Skútustaðahreppi, sem ekki eiga
lögn að Mývatni, til réttargæslu
fyrir Hæstarétti. Verður því ekki
fjallað sérstaklega um kröfur
þeirra og málsástæður, nema um
málskostnað og gjafvarnarkostn-
að, sem síðar verður vikið að.
3. Áfrýjendurnir Kjartan Sig-
urðsson, Ragnar Sigfinnsson og
Stefán Axelsson eru ábúendur, en
ekki eigendur jarða, sem land eiga
að Mývatni, og hafa þeir áfrýjað
málinu við hlið jarðeigenda. Þeir
eru eigi réttir aðiljar máls þessa
og verður kröfum þeirra ekki
sinnt.
V
Hér að framan hefur verið lýst
ferli máls þessa. Kröfur þær, sem
áfrýjendur höfðu uppi í opinberu
stefnunni frá 15. febrúar 1977,
voru þrjár eins og áður getur.
Tvær þær fyrstu eru ekki þess
efnis, að um þær geti gengið
eignardómur, enda féllu áfrýjend-
ur síðar frá þeim. Eins og áður
getur, hurfu áfrýjendur einnig frá
því, að um stefnuheimild væri
vísað til 220. gr. laga nr. 85/1936.
Þeir hafa því fallið frá því að telja
stefnu þessa eignardómsstefnu.
Þegar af þeirri ástæðu verður eigi
fjallað frekar um, hvort lagaskil-
yrði hafi verið til höfðunar eignar-
dómsmáls, eins og hér stóð á.
Samkvæmt þessu er hér aðeins
um mál að ræða milli áfrýjenda og
stefndu.
VI
I máli þessu er einungis deilt
um eignarrétt að botni Mývatns
utan netlaga. Álitaefni varðandi
veiðirétt og vatnsrétt koma því
ekki hér til úrlausnar.
VII
Eins og að framan var getið,
telja áfrýjendur, að vatnsbotninn
utan netlaga sé sameign þeirra
jarða, sem land eiga að vatninu. í
málflutning hér fyrir dómi héldu
áfrýjendur því fram að opinber-
lega hafi ákveðinn hluti vatnsins
fylgt hverri jörð. Snemma á þess-
ari öld hafi verið stofnað veiðifé-
lag í Mývatnssveit og hafi svæðið
utan netlaga þá verið gert að
sameign þeirra og þannig sé þetta
nú. Hins vegar geti síðar komið til
skipta í samræmi við landslög.
VIII
í ýmsum heimildum er getið um
almenning í Mývatni, sbr. m.a.
jarðabók Árna Magnússonar og
Páls Vídalíns. Ber frásögn jarða-
bókarinnar vott um, að eigendur,
sem land áttu að vatninu, hafi eigi
átt rétt yfir því öllu, þannig að
girt væri fyrir nytjar annarra.
Samkvæmt 1. gr. vatnalaga nr.
15/1923 er vatnasvæði utan net-
laga í stöðuvötnum almenningur,
en það hugtak er þó ekki nánar
skýrgreint. í 2. gr. segir, að
landareign hverri fylgi réttur til
umráða og hagnýtingar því vatni,
straumvatni eða stöðuvatni, sem á
henni er, á þann hátt sem lög þessi
heimila. í 4. gr. 1. töluiið er þetta
ákvæði: „Nú liggur landareign að
stöðuvatni, og fylgir vatnsbotn þá
þeim bakka, er hann verður talinn
áframhald af, 115 metra út í vatn
(netlög).“ Þá segir í 4. gr. 6. tölulið:
„Ef breyting verður á vatnsbotni,
þá skulu netlög vera þar sem áður
voru þau.“ í 126. gr. laganna sagði
svo: „Veiði í almenningum stöðu-
vatna eiga sveitarmenn þeirra
sveita, er lönd eiga að vatninu,
nema forn venja banni." Þessu
ákvæði var breytt með lögum um
lax- og silungsveiði nr. 61/1932, 8.
gr. og skyldi landeigendum, sem
lönd eiga að stöðuvatni, einum
heimil veiði í almenningi vatnsins,
og var hún þeim öllum jafnheimil.
Er þeirri stefnu haldið í síðari
lögum um þetta efni, sbr. lög nr.
112/1941, 8. gr., lög nr. 53/1957, 8.
gr. og lög nr. 76/1970, 8. gr.
Ástæða þykir til að geta hér
nokkurra atriða, er varða forsögu
vatnalaganna og þá einkum þeirra
ákvæða, sem að framan eru
greind.
Árið 1879 var flutt á Alþingi
frumvarp til landbúnaðarlaga
fyrir Island, er þrír menn höfðu
undirbúið, svo sem greinir í hér-
aðsdómi. I frumvarpi því, sem
meirihluti nefndarinnar stóð að,
var lagt til, að eigendur landa, er
liggja að stöðuvatni, eigi land út í
vatnið allt að sextíu faðma frá
landi sínu, ef tvær jarðir eða fleiri
lágu að vatninu. Ef nokkuð er
„umfram af vatninu, þá er það
almenningur, nema svo sé, að veiði
í því heyri undir sérstakar jarðir
eða sérstakar sveitir eftir fornri
venju“. I athugasemdum við þetta
ákvæði segir, að það sé reist á
þeirri reglu, „sem meirihlutinn
álitur eigi að vera almenn, nefni-
lega að landinu fylgi ekki meira en
60 faðma breitt belti af vatni því,
er það liggur að, hvort sem er
sjórinn eða stöðuvatn". í tillögu
minnihlutans var einnig gert ráð
fyrir, að netlög væru bundin við 60
faðma, en það, sem „sé þá umfram
af vatninu" sé sameign allra
þeirra landa, sem liggi að vatninu.
Frumvarp til vatnalaga var
samið upp úr álitsgerðum og
tillögum svonefndrar fossanefnd-
ar, sem komið var á fót 1917.
Nefnd þessi skiptist í tvo hluta í
afstöðu til ýmissa grundvallarat-
riða um lögskipan vatnsréttinda.
í athugasemdum við tillögur
meirihlutans er bent á, að eldri lög
segi hvergi beinlínis um það,
hversu fara skuli um eignarrétt að
botni stöðuvatna. Hins vegar séu
lagaákvæði um það, „hversu langt
í sjó út landeigandi skuli eiga
(netlög)“. Ennfremur var það
skoðun meirihluta nefndarinnar,
að löggjafinn hafi „frjálsar hend-
ur“ um að setja reglur um eignar-
rétt landeiganda að vatnsbotni. í
athugasemdum við tillögur minni-
hlutans segir m.a., að netlög eigi
að telja einn hluta landareignar-
innar, en rétt sé „að telja þann
hluta vatnsins almenning eða
ríkiseign, sem liggur fyrir utan
vatnsbelti landareignanna".
I athugasemdum við 4. gr.
frumvarps til vatnalaga segir m.a.
svo: „Það virðist ekkert vera því til
fyrirstöðu, að lögleiða það, að
landi fylgi ekki vatnsbotn eða
vatnsréttindi lengra út í stöðuvötn
en nú er út í sjó gildandi lögum
samkvæmt, sjá tilsk. 20. júní 1849,
3. gr. og lög nr. 39, 2. nóvember
1914, 2. gr., enda hefir fossanefnd-
in öll orðið á það sátt.“
IX
Samkvæmt 1. tölulið 4. gr.
vatnalaga nr. 15/1923 fylgir
vatnsbotn landareign, sem liggur
að stöðuvatni, 115 metra út í vatn
(netlög), eins og síðan er nánar
skýrt í 2.-6. tölulið sömu greinar.
Eigi verður dregin önnur ályktun
af umræddum ákvæðum 4. gr. en
sú, að landareignum fylgi ekki
eignarréttur að vatnsbotni utan
netlaga, hvorki sem afmarkaður
eignarréttur einstakra jarða né
sem sameign þeirra. Á þessi skýr-
ing sér örugga stoð í forsögu
ákvæðisins og helstu skýringar-
gögnum, eins og fyrr hefur verið
rakið.
Af hálfu áfrýjenda eru bornar
brigður á, að löggjafinn hafi haft
stjórnskipulega heimild til setn-
ingar framangreindra reglna um
eignarrétt að vatnsbotni, þar sem
þeir, sem land eiga að Mývatni,
hafi alla tíð frá landnámi átt
eignarrétt að vatnsbotninum.
Fyrir gildistöku vatnalaga nr.
15/1923 naut eigi við ákvæða í
lögum, sem kvæðu beinlínis á um
eignarrétt manna yfir botnum
stöðuvatna. öldum saman var
nytjun stöðuvatna fyrst og fremst
bundin við veiði, umferð og al-
menn vatnsnot til heimilisþarfa
og áveitu, en síðar til vatnsmiðl-
unar og orkuvinnslu. Um hagnýt-
ingu vatnsbotna sérstaklega var
því ekki að ræða. Hafa áfrýjendur
ekki sýnt fram á, að fyrr eða síðar
hafi stofnast eignarréttur yfir
botni Mývatns utan netlaga þeim
til handa, sem girt hafi fyrir, að
almenni löggjafinn mætti, óbund-