Morgunblaðið - 17.06.1981, Blaðsíða 32

32
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 17. JÚNÍ 1981
Einkarekstrarútvarp eða frjálst
útvarp eins og við gjarnan nefnum
það er ekki algjörlega nýtt og
óþekkt fyrirbæri á íslandi. Það er
vel við hæfi á þessu 50 ára afmæli
Ríkisútvarpsins að minnast þess
að upphaf útvarpssendinga hér á
landi var ekki fyrir forgöngu þess
heldur einkaaðila, sem af áhuga,
dirfsku og nýjungagirni prófuðu
sig áfram með þessa nýju tækni,
áður en ríkisstofnunin tók málin í
sínar hendur. Austur á fjörðum
gerðu einkaaðilar tilraunir með
útvarpssendingar og árið 1926
hófst tilraunaútvarp á vegum Út-
varps hf., en tæknilegan undir-
búning þess annaðist Otto B.
Arnar, loftskeytafræðingur.
Fyrsta útvarpsstöðin var í þáver-
andi húsi Búnaðarfélagsins í
Lækjargötu 14. Árið 1928 voru sett
lög um útvarpsrekstur ríkisins og
í árslok 1930 hóf Ríkisútvarpið
starfsemi sína. Svipaðir hlutir
gerast enn í dag, jafnvel þótt
ríkjandi meginstefnur hafi gert
ráð fyrir útvarpsfjölmiðlun sem
sérstöku verkefni opinberra aðila
með einkaleyfi til handa einni
stofnun eins og tíðkast hér í
nágrannalöndum. I Færeyjum
hefur sjónvarp verið að hasla sér
völl með atbeina einstaklings í
Tórshavn, sem hefur fengið óátal-
ið að halda úti dagskrá vegna þess
að hið opinbera útvarp Færeyja
virðist enn ekki undir það búið að
hefja sjónvarp og dreifingu þess
um allar eyjarnar á þann hátt að
viðunandi geti talizt.
Þegar við höfum í huga framtak
og brautryðjendastarf einkaaðila
við upphaf útvarps á íslandi má
segja, að breyting í frjálsræðisátt
nú þýddi ekki annað en að einka-
reksturinn væri að endurheimta
það sem ríkisvaldið hefur frá
honum tekið og haldið fyrir sig í
hálfa öld.
Hefðu auglýsendur
frjálst útvarp
í vasanum?
í hinni aimennu umræðu hefur
rekstur einkaaðila á útvarpi verið
kallaður frjálst útvarp. Helztu
talsmenn breyttra viðhorfa og
frjálsræðis leggja áherzlu á þetta.
Þeir sem ekki þora, gagnrýnend-
urnir og miðstýringarsinnar, full-
yrða að einkarekstrarútvarp geti
aldrei orðið frjálst útvarp, af því
að það verði ævinlega háð auglýs-
endum, fjármagnsaðilunum í
landinu. Samkvæmt sömu kenn-
ingum mætti draga þá ályktun að
hér á landi væru alls ekki gefin út
frjáls dagblöð, þau væru öll bund-
in á klafa kaupmanna og stórfyr-
irtækja, sem réðu efni þeirra að
vild í skjóli fjármagnsins. Þetta er
að sjálfsögðu út í hött og ég held
að reynsla allra síðustu ára hafi
einmitt sýnt það bezt, að íslenzk
blaðaútgáfa hefur þróazt sjálf-
stæð og óháð og getað sagt það
sem henni sýnist en auglýsendur
notað hana jafnframt sem tengilið
til að kynna framleiðslu sína og
söluvarning í samkeppni á hinum
opna markaði.
Vitaskuld má teygja og sveigja
hugtakið írjálst útvarp á alla
lund ef menn hafa áhuga á í
rökræðum. Við, sem mælum fyrir
breytingum, tökum okkur þessi
orð í munn til að undirstrika fyrst
og fremst aðgreiningu frá ríkis-
forsjánni, einokunaraðstöðunni,
sem Ríkisútvarpinu hefur verið
úthlutað.
Frjálst útvarp til
að aflétta einokun
Frjáls verzlun var einn mikils-
verðasti þáttur í sjálfstæðisbar-
áttunni. Frjáls verzlun var mót-
setning einokunar í aðdrætti
nauðsynja og dreifingu þeirra til
landsmanna. Hún er einn af hyrn-
ingarsteinum sjálfstæðis okkar og
sá sem einna oftast er nefndur á
hátíðlegum stundum. í ljósi allra
takmarkana og reglugerðar-
ákvæða, sem verzlun og viðskipti í
landinu eru háð, má draga það í
efa í rökræðu að hér sé frjáls
verzlun í orðsins fyllstu merkingu.
Slíka hártogun teljum við óþarfa
því að í grundvallaratriðum er
verzlunin frjáls, hún sér okkur
fyrir ríkulegum valkostum,
ástundar samkeppni um gæði og
verð, tryggir okkur aðgang að
tiltölulega hagstæðum mörkuðum,
sér okkur fyrir nægu magni og
fjölbreyttu úrvali af daglegum
nauðsynjum og ýmsu öðru sem
hugurinn girnist.
I grundvallaratriðum tel ég að
gegna ætti svipuðu máli um út-
varpsrekstur í landinu. Það á að
leyfa frjálst útvarp til að rjúfa
einokun, skapa örvandi samkeppni
og veita fólkinu, neytendunum,
fleiri kosti úr að velja.
Meðal áhugamanna um frjálst
útvarp eru vafalaust uppi ólík
sjónarmið um hvern skilning beri
að leggja í hugtakið. Þeir sem
lengst vilja ganga telja útvarps-
rekstur meðal sjálfsögðustu
mannréttinda einstaklingsins í
opnu og frjálsu þjóðfélagi, sem við
hljótum að stefna að. Hafi hann
vilja og getu til að nota útvarp
sem fjölmiðil til að tjá sig, láta
rödd sína og skoðanir enduróma
um samfélagið þá eigi hann að
hafa rétt til þess. Á sama hátt og
öllum sé frjálst að gefa út blöð að
dreifa meðal fjöldans, eigi ein-
staklingurinn að hafa rétt til að
setja upp útvarpsstöð og ná at-
hygli annarra með því að fleyta
hugsun sinni áfram til fólksins á
öldum ljósvakans.
Breytingar stig
af stigi
Aðrir telja hins vegar ókleift og
óskynsamlegt á þessu stigi að gera
ráð fyrir svo róttækum breyting-
um á þeirri löggjöf um útvarps-
rekstur í landinu, sem við búum
nú við, þó úrelt sé fyrir löngu. Ég
er í þeirra hópi sjálfur. Með tilliti
til allra aðstæðna tel ég viturlegra
að stefna í átt til frjáls útvarps-
reksturs stig af stigi i stað þess að
taka undir sig stórt stökk strax.
Með afnámi einkaleyfis Ríkisút-
varpsins og stofnun einkastöðva,
er lytu ákveðnum skilyrðum sam-
kvæmt breyttum útvarpslögum,
tel ég að miklum áfanga yrði náð
og sú leið væri í fullu samræmi við
inntak hins frjálsa útvarps.
í meginatriðum aðhyllist ég þá
stefnu, sem fylgt hefur verið í
útvarpsmálum í Bretlandi varð-
andi uppbyggingu sjónvarps og
útvarps á vegum einkaaðila, til
hliðar við útvarpsrekstur hins
opinbera, sem ég álít að hefði eftir
sem áður mikilvægu hlutverki að
gegna hér á landi.
í grundvallaratriðum myndi
þetta fyrirkomulag byggjast á því
að sett yrði á laggirnar nefnd eða
ráð til að annast yfirumsjón með
útbreiðslu einkastöðvanna,
eftir Markús Örn
Antonsson
Á ráðstefnu menningar-
málanefndar Sjálfstæðis-
flokksins um framtíð sjón-
varps og útvarps á íslandi,
sem haldin var fyrir skömmu,
flutti Markús Örn Antons-
son, borgarfulltrúi og full-
trúi í útvarpsráði, framsögu
um frjálst útvarp og það, sem
hann telur raunhæfa stefnu i
þeim efnum hér á landi. í
þessari grein lýsir Markús
Órn helztu sjónarmiðum sín-
um varðandi frjálsan út-
varpsrekstur, sem orðið hef-
ur mjög áberandi í umræðu
um fjölmiðlun að undanförnu
og virðist njóta sívaxandi
stuðnings sem æskilegur
valkostur í heilbrigðri sam-
keppni við Ríkisútvarpið.
ákvarða umdæmi þeirra og fjölda,
annast útboð rekstursleyfa og
hafa veitingu þeirra með höndum.
Ennfremur að vera eftirlitsaðili
með því að settum skilyrðum um
dagskrárgerð verði fullnægt, t.d.
að því er snertir lengd auglýs-
ingatíma á hverri klukkustund,
framsetningu auglýsinga, hlutfall
upplýsingaefnis, afþreyingarþátta
og tónlistar að svo miklu leyti sem
skynsamlegt þætti að binda slíkt í
reglum. Einhverjar reglur verður
að setja. Ákveðnar kröfur í öllum
þessum atriðum tel ég óhjákvæmi-
legt að gerðar séu. En þær eiga
ekki að vera einstrengingslegar
eða yfirfljótandi af smámunasemi
eins og þær væru settar til þess
eins að engum væri fært að
uppfylla þær og þar með væri
draumurinn búinn. Það er einnig
sjálfsagt að ganga út frá því að
hæfir og trúverðugir ábyrgðar-
menn standi fyrir rekstri slíkra
stöðva, bæði tæknilega séð,
dagskrárlega, og fjármálalega.
Tíðni til útsendinga og eftirlit
með útsendingarbúnaði yrði að
mínu mati að liggja hjá opinberri
stofnun til að koma í veg fyrir
glundroða í fjarskiptum.
Markús Örn Antonsson
Fordæmi úr ferða-
málastarfsemi
Opinbert aðhald eitthvað í þessa
veru, er að mínu mati óhjákvæmi-
legt, líkt og gerist með eftirlit
opinberra aðila í svo mörgum
öðrum greinum hins frjálsa at-
vinnurekstrar, hvort sem við vilj-
um nefna heilbrigðiseftirlit í mat-
vælaframleiðslu eða öryggiseftir-
lit með tækjabúnaði iðnfyrirtækja
og fiskvinnslu.
I þessu sambandi er ef til vill
rétt að rifja upp fyrirkomulag
ferðaskrifstofurekstrar í landinu
og atbeina samgönguráðuneytis
þar að lútandi. Engum hygg ég að
blandist hugur um að þessi fyrir-
tæki, sem nú eru að höfða til
ferðalöngunar okkar með glæsi-
legum tilboðum flokkist undir
frjálsan atvinnurekstur á íslandi.
Samt eru þau háð leyfisveitingu
samgönguráðuneytis og eftirliti,
framlagningu tryggingarfjár og
skilyrðum um starfsreynslu for-
svarsmanna. Það hefur þvert á
móti verið bent á þróun ferða-
skrifstofurekstrar sem ánægjulegt
dæmi um fráhvarf frá einkaleyfis-
eða einokunarkerfinu eins og tíð-
kaðist hér á landi þegar öll
ferðaskrifstofustarfsemi var á
hendi eins aðila, Ferðaskrifstofu
ríkisins, lögum samkvæmt. Og
breyting varð þar ekki á fyrr en á
sjöunda áratugnum.
í annan stað er vert að íhuga
gaumgæfilega hina pólitísku og
sálfræðilegu þætti málsins eins og
það stendur nú í umræðunni hér á
landi. Ég tel nefnilega að hug-
myndir um gjörsamlega óheft
frelsi í þessu efni ættu ekki upp á
pailborðið hjá löggjafanum og
fengjust ekki viðurkenndar í bráð.
Ég er að vonast eftir breytingum
og afnámi einkaleyfisaðstöðu
Ríkisútvarpsins innan fárra ára.
Ég vil ekki að frjálst útvarp verði
hugsjónamál á umræðustigi í
þröngum vinahópi eða sértrúar-
söfnuði næstu áratugi og leyfi mér
því að vega og meta hvað sé líklegt
til vinnings, með það að höfuð-
markmiði að leyfa rekstur ann-
arra útvarpsstöðva en Ríkisút-
varpsins og gera íslenzka fjöl-
miðla fjölbreyttari og meira lif-
andi en nú er. Þegar þeim áfanga
væri á annað borð náð og frjálst
útvarp fengi þannig að kynna sig
fyrir landsmönnum með virku
starfi, er ég ekki í neinum vafa um
að björninn yrði unninn og jarð-
vegur væri fundinn fyrir enn
gróskumeiri og óheftari útvarps-
fjölmiðlun en hugsanleg væri á
fyrstu stigum í átt til frjálsræðis-
ins.
Ég tel því að raunhæf stefna í
uppbyggingu frjáls útvarps á ís-
landi hljóti að grundvallast á
þessari millileið, þessari brezku
leið, eða hvað sem menn nú vilja
kalla hana.
Gjörbreyttar aðstæður
í f jölmiðlun
En hvers vegna er frjálst útvarp
tímabært nú? Ég hef áður vikið að
nokkrum undirstöðuatriðum í
röksemdafærslu okkar, sem að-
hyllumst afnám einkaleyfisrekstr-
ar einnar stofnunar. Reyndar
finnst mér óþarft að eyða mörgum
orðum að svo sjálfsögðum hlutum.
Til viðbótar þeim djúpsettu hug-
sjónaatriðum, sem ég vék að fyrr:
Frjálst útvarp, sbr. frjáls verzlun,
frjáls pressa, opnari fjölmiðlar og
fyrst og fremst lífleg samkeppni
um að gera sem bezt, er nauðsyn-
legt að minnast lítillega á allsend-
is ólíkt ástand í útvarpstæknimál-
um nú í samanburði við aðstæður
árið 1930, á stofnári Ríkisútvarps-
ins. Það er í sjálfu sér skiljanlegt,
að stjórnvöld hafi á þeim tima
talið sér skylt að gera það sem
einkaaðilar höfðu ekki bolmagn til
eða vildu ekki hætta á, að gera
útvarpið sem fyrst þannig úr
garði, að það næði sem víðast um
landið til að rjúfa einangrun
afskekktra byggðarlaga og tengja
saman landshluta. Til þess þurfti
mikinn búnað á þeirra tíma vísu,
og reyndar í samanburði við tækni
samtímans, og fjárfrekt var slíkt
fyrirtæki á þeim árum.
Að þessu leyti hefur að sjálf-
sögðu orðið gjörbylting og tækni
til útvarpsreksturs öll orðin miklu
einfaidari, fyrirferðarminni og
ódýrari en fyrir 50 árum. Hún er
því ekki fyrirstaða lengur. Af-
staða stjórnmálamanna og al-
mennings til fjölmiðla er einnig
önnur nú en þá. Varúðin eða
óttinn við hið óþekkta, sem hefur
rekið menn til að fela útvarpið
opinberri stofnun til fósturs, er
vonandi runninn af mönnum.
Menn hafa sjóast að þessu leyti.
Breytt blaðamennska og nýjar
starfsaðferðir hjá Ríkisútvarpinu
í meðferð viðfangsefnanna, hefur
hvort tveggja horft til sjálfstæð-
ari umfjöllunar og óháðari stjórn-
málamönnum eða flokkum, valda-
stofnunum í þjóðfélaginu, kerfinu
sjálfu. Einkarekstur útvarps
myndi því ekki boða jafn varhuga-
verða og byltingarkennda þróun í
þjóðfélagsumræðunni nú og ein-
hverjum valdaaðilum ársins 1930
hefði vafalaust þótt á sínum tíma.
Hvernig verður
frjálst svæðisbundið
útvarp í reynd?
En hvers vænti ég af frjálsu
útvarpi á íslandi og hvernig get ég
FrjáJst útvarp, - raun-
hæf stefna á Islandi
Hver vill (ekki) borga skatta?
eftir Svein H.
Skúlason
Fátt er yfirleitt meir til um-
ræðu manna á millum en skatta-
mál. Fátt snertir frekar pyngju
einstaklingsins en skattarnir. Éf
við íhugum þessar staðreyndir þá
skulum við spyrja okkur eftirfar-
andi spurningar: „Vill fólk borga
skatta?"
Ef við göngum út frá því að
allur fjöldinn vilji borga skatta til
að halda uppi þeirri þjónustu, sem
krafist er að hið opinbera veiti í
nútíma þjóðfélagi, þá hljótum við
einnig að spyrja: Hve háa skatta
vill fólk borga? Hvaða kröfur
gerir fólk um nýtingu þess fjár-
magns sem það lætur af hendi til
ríkisins?
Það er ljóst, að skattaáþján ýtir
undir skattsvik. Háir skattar lama
vilja einstaklingsins til aukinna
afkasta og þá um leið til aukinna
tekna fyrir þjóðarbúið. Frjálst
framtak (einkafyrirtæki) hættir
að laða og sífellt fjölgar þeim er
vilja koma sér fyrir í þægilegum
stólum í opinbera geiranum. Þetta
lögmál á við um fjöldann en þó
ekki alla. Til er fólk sem haldið er
frelsishvöt, vill vera sjálfbjarga,
vill forðast veldi og krumlur
ríkisins. Þessi fólki finnst ekki
eðlilegt að hið opinbera hirði allan
afrakstur þess af mikilli vinnu og
oft einnig af mikilli fjárhagslegri
áhættu. Þessir aðilar fara oft að
leita leiða til að svíkja undan
skatti. Þegar við lítum á skattaok-
ið út frá þessu sjónarhorni þá
örlar fyrir því að maður skilji
þann hvata sem er að baki skatt-
svikum. Síðan eru einnig dæmi um
það að þeir sem krefjast mestrar
þjónustu af hinu opinbera eru
einnig hvað harðastir í að svíkja
undan skatti. Við megum heldur
ekki gleyma því, að hver og einn er
svíkur undan skatti skapar hærri
skatta hjá þeim er ekki gera eða
vilja stunda þá iðju. Við hljótum
öll að vera sammála um að
skattsvik er mein er grefur undan
siðgætisvitund þjóðarinnar. En
hver er þá undirrót skattsvika? Er
það ekki ómennskt skattakerfi?
Hverju á þá að breyta? Á að
breyta fólkinu með sjálfsbjargar-
viðleitnina? Á að breyta hinu
ómennska skattakerfi sem veltir
ekki fyrir sér hvernig skatttekjun-
um er eytt, heldur því einu
hvernig hið opinbera nær sem
mestu úr vösum borgaranna?
Þarna komum við að þungamiðj-
unni — hvernig er skatttekjunum
eytt?
Allar fjölskyldur þessa lands
verða að miða eyðslu sína við
tekjurnar. Þeir sem vilja fjárhags-
legt öryggi sér og sínum til handa,
byggja ákvarðanatöku um hvers-
konar eyðslu á vitneskju um
tekjur. Ef tekjurnar reynast síðan
„Allt ber að sama
brunni. Skattaokið
eykst. Er ekki tími til
kominn að hið opin-
bera taki fólkið í
landinu sér til fyrir-
myndar og líti í
„budduna“ áður en
eyðslan er ákveðin?“
ekki nægar verður að draga úr
eyðslunni. Hjá hinu opinbera er
þessu hins vegar öðruvísi varið.
Eyðslan er ákveðin, þá er lítið á
tekjumöguleikana. Ef þeir reynast
ekki nægir, þá er leitað eftir
nýjum tekjumöguleikum. Þeirra
er einkum að leita í nýjum skött-
um eða nýjum lánum. Állt ber að