Morgunblaðið - 06.06.1987, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 1987
Lýst eftir Georg Brandes
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
í lok maimánaðar var haldinn
fundur á Hanaholmen í nágrenni
Helsinki, menningarsetri Svia og
Finna. Umræðuefnið var dreif-
ing norrænna bóka, hvað unnt
væri að gera til að auka norræn
bókmenntatengsl. Til fundarins
komu nefndarmenn úr úthlutun-
arnefnd Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs, þeir sem sitja
i Norræna þýðingarsjóðnum,
verðlaunahafar Norðurlanda-
ráðs í bókmenntum, rithöfundar,
þýðendur, gagnrýnendur, bóka-
útgefendur, bóksalar, bókaverð-
ir og fjölmiðlafólk. Ekki má
heldur gleyma ýmsum forstöðu-
mönnum norrænna menningar-
stofnana, fremst i flokki þeirra
var Ann Sandelin sem stjóraar
Hanaholmen af röggsemi og
grilla mátti í Torbjöra Forsell,
forstjóra HSsselby-hallar i
Svíþjóð. Eitthvað var svo af fólki
á vegum ráðherranefndarinnar,
en nú er greinilega áhugi á þvi
meðal norrænna stjórnmála-
manna að efla norrænt menning-
arsamstarf, ekki sist á sviði
bókmennta.
Á fundum af þessu tagi er vitan-
lega margt rætt. Það er ekki allt
nýtt af nálinni, en sakar ekki að á
því sé klifað. Menn spurðu til dæm-
is um gildi Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs fyrir höfundana
sjálfa. Fyrir svörum sat Antti Tuuri.
Hann sagði að verðlaunin stuðluðu
m.a. að betri sölu verðlaunabók-
anna og ekki bara þeirra, aðrar
bækur verðlaunaðra höfunda nytu
góðs af. Verðlaunabækumar kæmu
yfírleitt út í þýðingum í nágranna-
löndunum, að minnsta kosti ef um
skáldsögur væri að ræða, og aðrar
þjóðir fengju áhuga á þeim. Hann
nefndi að skáldsaga hans, Dagur í
Austurbotni, hefði nú komið út eða
væri að koma út í Júgóslavíu, Pól-
landi, Frakklandi og Eistlandi. Án
verðlaunanna hefði bókin ekki vak-
ið athygli utan Norðurlanda, sagði
Antti Tuuri.
Sven Delblanc, einnig verðlaun-
aður höfundur, minnti á þá tíma
þegar norrænar bókmenntir vöktu
hvað mesta eftirtekt annarra þjóða,
tímabilið 1870-1914, kallað „Nord-
iska genombrottet". Hvað höfðu
þeir rithöfundar sem þá skrifuðu
sem við höfum ekki, spurði Sven
Delblanc og svaraði spumingunni
jafnóðum: Þeir höfðu Georg Brand-
es. Nú vantar slíkan gagnrýnanda.
Þrátt fyrir góðar undantekningar
eins og Johan Borgen, Torben Bro-
ström og Göran Schildt hafa
gagnrýnendur meiri áhuga á að
kynna bókmenntir framandi þjóða
en það sem menn eru að glfma við
á Norðurlöndum.
í sama streng tóku ýmsir á fund-
inum, meðal þeirra Kai Laitinen,
formaður Norræna þýðingarsjóðs-
ins sem lengi átti sæti í úthlutunar-
nefnd Bókmenntaverðlauna
Norðurlandaráðs. Conny Jacobsson
bókavörður sagði að sænsk bóka-
söfn keyptu meira af bókum frá
Afríku og Kína en frá Noregi. Hann
gerði það að tillögu sinni að verð-
launa ætti bókasöfn sem stæðu sig
vel í því að efla norræna bók-
menntasamvinnu með því að hafa
nóg af norrænum bókum í hillunum.
Peter Curman, sem er fulltrúi
Svía í Norræna þýðingarsjóðnum,
sagði að það væri í raun og veru
óskhyggja að halda að vinna mætti
að aukinni útbreiðslu norrænna
bóka. Nú eru bókmenntir frá hinum
enskumælandi heimi yfírgnæfandi,
sagði Curman. Af starfí sínu í þýð-
ingarsjóðnum hermdi hann að það
ylli vonbrigðum hve lítið væri um
umsóknir um styrki til þýðinga og
útgáfu framsækinna nútímabók-'
mennta, til dæmis nútímaljóða,
einkum væri sótt um styrk fyrir
klassískar bókmenntir.
Norski útgefandinn Gordon
Hölmebakk hafði þá dapurlegu
sögu að segja að bækur eftir jafn
nafnkunna höfunda og Peter See-
berg og Birgittu Trotzig sem notið
hefðu styrks seldust aðeins í 4-500
eintökum í Noregi. Hann sagði að
gera þyrfti stórátak tii kynningar
norrænna höfunda á Norðurlönd-
um. Þegar bækur eftir fyrmefnda
höfunda kæmu til dæmis út í Nor-
egi yrði að kynna þær í blöðum og
sjónvarpi, koma því til leiðar að
fólk fengi áhuga á höfundunum.
Landi Hölmebakks, Finn Jor, menn-
ingarritstjóri Aftenposten og full-
trúi í úthlutunameftid Bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs, minnti
á þátt norskra blaða og útvarps í
kynningarstarfsemi vegna til-
nefndra bóka til verðlaunanna. Það
fer vart á milli mála að áhugi Norð-
manna er mikill og hlutur blaða og
útvarps þar í landi virðingarverður
í þessu sambandi. Kristian Slotte
sagði að ástandið væri best í Nor-
egi hvað varðaði dreifíngu nor-
rænna bóka, en verst í Svíþjóð.
Sænski útgefandinn P. E. Sjö-
gren skaut inn dálftilli athugasemd
um ástandið fyrr og nú. Hann sagði
að forðum hafí rithöfundamir
þekkst, útgefendumir ekki, en nú
væri önnur tíð í þessum efnum því
að útgefendur hittust oft. Þetta
leiðir hugann að því að mínu viti
hve það verður æ algengara að
útgefendur samræma útgáfustarf-
semi sína, verða æ ósjálfstæðari.
Þeir fjarlægjast bókmenntimar, en
hlaða undir meðalmennsku og eitt-
hvað jafnvel enn verra með það
eitt að leiðarljósi að græða. Þeir
verða eintóna og sviplaus kór liggj-
andi á hnjánum fyrir framan miðla
sem geta tryggt þeim aukna sölu
og þá em náttúrlega sjónvarps-
stöðvar helsta aðdráttaraflið. Þessi
þróun er að verða æ meira áber-
andi hér heima. Annars sagði
Sjögren frá útgáfu sinni, Rabén och
Sjögren, sem vert er að gefa gaum.
Þessi útgáfa hefur gefíð út skáld-
sögur Finnans Hannu Salama í
sænskri þýðingu. Eftir að Salama
fékk Bókmenntaverðlaun Norður-
landaráðs jókst sala á skáldsögu
hans úr 4000 eintökum í 4500.
Sænski útvarpsmaðurinn Ulf
Ömkloo lagði margt til mála á fund-
inum þótt honum tækist ekki að
koma Kai Laitinen úr jafnvægi þeg-
ar hann leyfði sér að gera athuga-
semd við ræðu Laitinens um starf
þeirra sem sitja í Norræna þýðing-
Frá Hanaholmen, Hanasaari i nágrenni Helsinki.
Skólinn og þjóðfélagið
Békmenntir
Erlendur Jónsson
GEFH) OG ÞEGIÐ. Afmælisrit
til heiðurs Brodda Jóhannessyni
sjötugum. 414 bls. Iðunn.
Reykjavík, 1987.
Broddi Jóhannesson var fyrmrn
þekktur og einkar vinsæll útvarps-
maður, bæði sem fyrirlesari og
upplesari. Rödd hans, djúpa og
þægilega, þekktu allir. Þar að
auki var þetta rödd sálfræðings.
En sálfræðingar nutu þá óskoraðr-
ar athygli sem brautryðjendur
nýrra vísinda. í vitund almennings
bjuggu þeir yfír vísdómi sem lægi
á mörkum hins skilvitlega og dul-
fræðilega.
Hljótt hefur verið um Brodda
hin síðari ár eða frá því hann lét
af skólastjóm. í afmælisriti því,
sem nú er komið út — helgað hon-
um sjötugum — eru birtar, telst
mér, tuttugu ritgerðir, flestar
fræðslu- og uppeldismálum tengd-
ar, ein ljóðaþýðing, skrá yfír rit
Brodda; og svo að sjálfsögðu tab-
ula gratulatoria.
Misjafnar eru ritgerðimar, bæði
að stíl og efni; reyndar harla ólík-
ar hver annarri. Gott er það út
af fyrir sig. Fjölbreyttara verður
ritið fyrir bragðið. Tvær fremstu
ritgerðimar em afmælisbaminu
helgaðan önnur um manninn, hin
um störf hans. Ekki sýnast mér
þær auka né skýra drættina í
mynd þeirri sem þjóðin gerði sér
af þessum ágæta menntafrömuði
meðan hann stóð sjálfur í sviðsljós-
inu. Fátt er vandmeðfamara en lof
— enda þótt það kunni að vera
satt og rétt og verðskuldað!
Af því, sem þama er ritað um
skólamál, þykir mér langathyglis-
verðast það sem Erla Kristjáns-
dóttir hefur að segja og ber þessa
yfírlætislausu fyrirsögn: Vanga-
veltur um starf kennara. Erla
tekur fram að »málefnaleg um-
ræða þar sem gagnkvæm virðing
ríkir er því miður fátíð í okkar
þjóðfélagi.« Bendir hún á, þó það
kunni að koma fyrir sjónir eins
og þversögn, að kennarinn sé jafn-
an einmana í starfí sínu: »Tengsl
kennara og nemenda em milliliða-
laus, bein og yfírleitt ánægjuleg,
en tengsl samkennara em oftar
en ekki ijarlæg, óbein og mörkuð
af vamarstöðu.« Ekki bætir úr
skák að kennarinn veit aldrei
glöggt hvar hann stendur f sam-
félaginu: »Annars vegar em þær
kröfur gerðar til kennara að þeir
hafí sérstaka starfsmenntun, hins
vegar er vefengt að sú starfs-
menntun geri þá að sérfræðingum
í menntamálum. Skirrst er við að
gefa þeim það forræði sérfræð-
ingsins sem greiðlega er gefíð
öðm sérmenntuðu fólki eins og
læknum og lögfræðingum.«
Og fleirá bagar kennara sem
stétt svo sem djúpstæður ágrein-
ingur sem tekur til gmndvallarat-
riða. Erla gerir ljósa grein fyrir
stefnum í skóla- og kennslumál-
um, þeim sem uppi hafa verið á
seinni árum, og útlistar og skil-
greinir hveija stefnu fyrir sig. Um
frelsunarstefnu svo kallaða segir
hún t.d. að hún »byggir á opnu
kerfí leitaraðferða og/eða þeirri
sannfæringu sem er í samræmi
við það. Hún byggir einnig á marxí-
skri eða nýmarxískri sannfæringu
um að félags- og efnahagslegar
aðstæður móti vitund manna.«
Þama er komið að lykilatriði.
Ef harka hleypur í skólamálaum-
ræðu nú á dögum er ekki að sökum
að spyija: Þá er / raun verið að
takast á um stórpólitísk viðhorf,
hvað svo sem haft er að yfirvarpi.
Og »gagnkvæm virðing« markar
sjaldan svipmót pólitískrar um-
ræðu á landi hér heldur hið
gagnstæða.
Þvf miður eru einföld mál stund-
um gerð allt of flókin þegar rætt
er um fræðslu- og menntamál.
Hér er því á hinn veg farið: mál,
sem eu í eðli sínu margslungin,
eru sett fram með þeim hætti að
hver maður hlýtur að átta sig á
hvað verið er að fara.
Þórólfur Þórlindsson fjallar ekki
um skólamál í ritgerðinni: Að vera
eða látast: Er aflaskipstjórinn að-
eins goðsögn? En hugleiðingar
hans eru þó fullkomlega í takt við
ágreiningsefnin í skólunum; sem
sagt spumingarnar: Er aflametið
einstaklingsafrek? Eða má rekja
það til samverkandi þátta? Þórólf-
ur getur um rannsóknir sem leitt
hafa til þess konar niðurstöðu. Þá
niðurstöðu dregur hann í efa og
hallast sjálfur að hinu fyrmefnda:
»Frá efnahagslegum sjónarmiðum
er því kenningin um aflaskipsfjó-
rann engin goðsögn heldur mikil-
vægur leiðarvísir í lífsbaráttu
þeirra sem eiga allt sitt undir því
hvemig fískast.«
Þættir um söguleg efni em líka
á dagskrá í bók þessari. Til dæm-
is ritar Kristmundur Bjamason um
alþýðufræðslu í Skagafirði fram
um síðustu aldamót, fróðlega sam-
antekt. Þó Kristmundur reki svo
til eingöngu sögu bamafræðslunn-
ar í heimahéraði sínu hygg ég að
svipuð þróun hafí átt sér stað í
öðmm landshlutum á sama tíma.
Að vísu kemur fram að sýslumar
urðu nokkuð misfljótar til að
skipuleggja fræðsluna. En merki-
legt er til þess að hugsa nú hve
góðan skilning almenningur hefur
þá haft á því — í allri sinni fátækt
— að böm væm svo best undir
lífíð búin að þau tileinkuðu sér að
minnsta kosti frumatriði menntun-
arinnan lestur, skrift og reikning.
Nú em gerðar þær skýlausu kröf-
ur til samfélagsins að böm í
dreifbýli hafí hvar sem er sama
rétt til náms og þéttbýlisböm eins
Broddi Jóhannesson
og fram kemur í þætti Guðmundar
Magnússonar, Skólinn í dreifbýl-
inu.
Fróðleg er líka saga sú sem
Lýður Bjömsson segir hén Eyf-
irskur iðnnemi í Danmörku á 18.
öld. Það var á tímum örbirgðar,
mannfellis og hallæra að eyfírsk
stúlka hleypti heimdraganum og
hélt til Haftiar með ríkisstyrk til
að læra iðn sem henni var síðar
ætlað að stunda hér í þessu hijáða
landi. Af frásögninni má ráða að
stúlka þessi hafí verið ákveðin og
dugleg og staðið fyrir sínu. Námi
sínu lauk hún. En þá fór sem oft-
ar: Hún taldi sig ekki mundu hljóta
starf við hæfí hér heima og flent-
ist í Danmörku. Sorgarsaga
fátækra þjóða á öllum tímum!
Sálfræðingar em meðal höf-
unda í riti þessu — eins og vera
ber! Til að mynda ritar Siguijón
Bjömsson þáttinn: Einkenni sál-
ræns sjúkleika hjá bömum eftir
aldri og kyni. Þar gefur að líta
athyglisverða tölfræði og niður-
stöður. Sumum kann að virðast
sem í rannsóknum þeim, sem Sig-
uijón byggir á, sé farið of
nákvæmlega í sakimar og sumt
til sjúkleika talið sem kalla mætti
meinlausa kæki. En þar er á að
líta að rannsókn krefst ná-
kvæmni. Og sams konar hegðun-
armynstur bendir ekki alltaf til
hins sama. Sérhver einstaklingur
er í raun sérstakt viðfangsefni, og
það harla flókið.
Fleira en það, sem hér hefur
verið drepið á, er vitaskuld gott
og merkilegt í riti þessu. En rit-
gerðir þær, sem ég hef tekið hér
út úr og nefnt, höfða að mínum
dómi mest og best til hins almenna
lesanda. Viðhorfin til skólans em
mismunandi eftir þvi hvaðan er
horft: Kennarinn sér hann svona,
nemandinn hinsegin; og almenn-
ingur frá enn öðm sjónarhomi.
Höfundar Gefið og þegið skoða
skólann mestmegnis innanfrá.
Hvað sem því líður er skólinn
málefni sem snertir flest svið þjóð-
félagsins. Brodda Jóhannessyni er
verðugur sómi sýndur með þessari
afmælisgjöf.
Flokkamót
skáta við
Hafravatn
SKÁTAR halda flokkamót við
Hafravatn nú um hvitasunnuhelg-
ina. Gert ráð fyrir 800 til 400
þáttakendum á Sllum aldri.
Mótið, sem ber yfirskriftina Fjör
í flokk, markar á vissan hátt tlma-
mót ( sögu skátamóta á íslandi, þvi
það er fyrsta skátamótið sem haldið
er alfarið í samræmi við nýjan verk-
efnagmnn skátastarfsins.
Dagskrá mótsins er fjölbreytt, auk
leikja og varðelda geta skátaflokkar
á mótinu valið á milli 20 mismun-
andi dagskráratriða á hveijum tíma.
Má þar nefna flekaferðir á Hafra-
vatni, bjargsig, aflrauna- og íþrótta-
mót, BMX-torfærakeppni, frisbi-
mót, trönubyggingar, ratleiki,
fíölþraut, flokksforingjanámskeið
o.fl. o.fl.
Sunnudagskvöldið 7. júní kl. 21.00
em söngglaðir íslendingar, foreldrar
og gamlir skátar, boðnir velkomnir
á aðalvarðeld mótsins.
(Fréttatilkynningf.)