Morgunblaðið - 06.06.1987, Side 50

50
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 6. JÚNÍ 1987
Minning:
Lárus Björnsson
í Grímstungu
Fæddur 10. desember 1889
Dáinn 27. maí 1987
Ekki er það harmsefni þótt
þreyttur langferðamaður fái hvíld
og eins þótt hann hafi ekki kvartað
um ferðalúa. Það gerði ekki Lárus
í Grímstungu, þótt aðeins skorti
2'/2 ár til þess að hann lifði öldina.
Hann var fæddur á Réttarhóli i
Forsæludalskvíslum 10. desember
árið 1889, en Réttarhóll var ekki
neitt venjulegt býli. Faðir hans,
Bjöm Eysteinsson, reisti þar frum-
stæð bæjarhús sumarið 1886 og
bjó þar ásamt konu sinni, Helgu
Sigurgeirsdóttur, til vorsins 1891
að hann flutti vestur að Skárastöð-
um í Austurdal í Miðfirði. Síðan
hefur ekki verið búið á Réttarhóli
og leitarmannakofí, sem þar stóð
um eitt skeið, var aflagður vegna
draugagangs, að því er sagt er.
Um lífshlaup þeirra feðga á Réttar-
hóli og annars staðar eru gagn-
merkar heimildir í ævisögum þeirra
beggja; Bjöms er út kom árið 1957,
skráð af sonarsyni hans, Bimi Þor-
steinssyni, sagnfræðingi, og Lárus-
ar, sem kom út árið 1981 og sá
Gylfi Ásmundsson, sálfræðingur,
um útgáfu hennar. Vísast til þess-
ara bóka beggja um ætt og uppruna
Lárusar, en bækur þessar eru í
margra eigu og að sjálfsögðu á
söfnum. Eru þær góð og fróðleg
lesning þar um og þó það sem
meira er um vert, frábær aldarfars-
lýsing, sem spannar yfír nokkuð á
aðra öld í sögu þjóðarinnar, einmitt
það tímabil sem þjóðinni auðnast
að hverfa frá frumstæðustu lifnað-
arháttum til allsnægta nútímans.
Bjöm Eysteinsson hvarf til þess
ráðs að fara úr byggð fram í miðj-
an afrétt heiðalandanna og fram-
fleyta fjölskyldu sinni þar á veiði
fugla og físka, ásamt fjallagrösum,
og segir í sögu Lárusar frá því að
ekkert var til að nærast á nema
grasalím. Við þessi skilyrði lifði
Lárus í Grímstungu fyrstu tvö ævi-
ár sín og hálfu betur. Hann gekk
þó beinn í baki til lokadægurs og
við samtíðarmenn hans, sem þekkt-
um hann best, töldum að þetta
harðræði æskuáranna hafí ekki ver-
ið honum fjötur um fót á hans löngu
ævi. Hinu munu margir trúa, að
sökum ósvikins efniviðar ætta
þeirra er að honum stóðu, hafí harð-
æri æskuáranna stutt hann til
framtaks og gert hann að þeim
Lámsi í Grímstungu er um tugi ára
setti svip á samfélag sveitar sinnar
og gert hann að þjóðsagnapersónu
í lifanda lífí. Til þess þarf þó nokk-
uð, en þó sérstaklega óumdeildan
persónuleika, og hann átti Lárus í
Grímstungu. Persónuleika sem tal-
að var um og jafnvel deilt um, en
flestir sem þekktu drógust að við
málalok.
Grímstunga í Vatnsdal er stór
jörð og landmikil inn til heiðaland-
anna. Lárus var unglingur er hann
kom að Grímstungu. Þá var heima-
land jarðarinnar ógirt og mörg urðu
spor hans og Þorsteins bróður hans,
síðar bónda í Selsundi í Rangár-
vallasýslu og kaupmanns á Hellu,
inn til heiðarinnar, við gæslu fjárins
og allskonar veiðiskap.
Lárus gerði sér strax ljóst að í
Grímstungu vildi hann vera og hin
sögulega staðreynd er sú að hann
vék í burtu föður sínum og bróður
vorið 1910 og varð bóndi í Gríms-
tungu 21 árs að aldri og einhleypur
maður. Sex árum síðar kvæntist
hann Péturínu Jóhannsdóttur sem
nokkru var jmgri en hann. Þau eign-
uðust 8 böm. Dóu 2 í æsku en hin
eru að sjálfsögðu harðfullorðið fólk
og er afkomendahópur þeirra
Grímstunguhjóna stór. Segir af fjöl-
skyldumálum Lárusar í ævisögu
hans og vísast til þess.
Ekki fer á milli mála að það
hvarflaði aldrei að Lárusi annað en
að vera bóndi í Grímstungu meðan
hann mætti af sér vita. Það efndi
hann. Er bú hans var með mestum
umsvifum voru heimilismenn í
Grímstungu um 20. Hjú hans báru
mikla virðingu fyrir honum, unnu
honum vel og kölluðu sum hús-
bóndann í daglegu tali. Var það
sagt með virðingarhreim. Ekki
nægði Lárusi að eiga og búa í
Grímstungu. Þijár aðrar jarðir átti
hann um skeið og rak á þeim bú,
þó ekki samtímis.
Lárus var mikill sveitarstólpi og
mikil sveitargjöld komu frá Gríms-
tungu er búskapurinn þar var
stærstur í sniðum og fólk var þar
flest. Þetta vissi Lárus og lét allmik-
ið til sín taka í sveitarmálum. Var
þá ekki alltaf friðsælt hjá Vatns-
dælingum, en þeir kunna að sættast
og fylkja sér er vanda ber að hönd-
um. Var Lárus þar í fremstu röð
þótt ráðríkur væri talinn. Hann var
hjálpsamur og naut þess að leysa
vanda þeirra sem minni máttar
voru. Spann það ekki grennsta
þráðinn í vinfengi hans.
Margt var gangandi flár í
Grímstungu allra greina búijár.
Mun hann um skeið hafa verið tal-
inn stærsti bóndi á landinu og um
það spunnust sögur, margar sann-
ar, en sumar með ævintýrablæ.
Verða þær ekki hér tilgreindar.
Lárus var fæddur inn við hjarta
landsins og er sem það mótaði
nokkuð líf hans. Hann var mikið
náttúrubam, heiðasækinn, veiði-
maður, hestamaður, kunni ógrynni
af ferskeytlum og tildrögum þeirra.
Kvæðamaður var hann góður og
raddsterkur. Entist það honum til
síðustu stundar með ólíkindum,
þótt heym hans væri mjög tekin
að daprast og sjónin nærri engin.
Hann var léttur í spori fram und-
ir leiðarlokin og fylgdist með
mönnum og málefnum þótt eðlilega
væri sviðið nokkuð orðið einskorðað
við liðna tíð og skepnumar hans.
Sérstaklega vom það hrossin, sem
áttu hug hans og kindur ætlaði
hann að fá sér að nýju, en fé hans
var fargað í fyrrahaust vegna riðu-
veiki þó ekki fyndist í hans eigin.
Hann ætlaði að búa áfram í
Grímstungu, það var hans takmark.
Búskapur hans stóð í 77 ár. Kannski
er það lengsta búskaparsaga eins
manns á íslandi og þótt víðar væri
leitað. En nú er þeirri sögu að ljúka.
í bjargfastri lífstrú Lárusar í
Grímstungu fólst bæði styrkur hans
og síðar veikleiki að vissu leyti.
Honum voru lengst af allir vegir
færir í bókstaflegri merkingu, bæði
um troðnar slóðir og um fyöll og
fimindi. Til hans var oft leitað er
mikils þurfti við, sækja ljósmóður,
lækni eða leita skepna í óbyggðum.
Klettamaður var hann umfram
flesta menn og bjargaði skepnum
oft úr sjálfheldu. Refaskytta var
hann þekktur frá Skagará inn til
innstu bæja sýslunnar, allt tii ör-
æfa.
En enginn má standa móti
tímans straumi. Svo fór að Láms
var orðinn einn í Grímstungu með
skepnum sínum. Kona hans var
þrotin að kröftum og komin í skjói
dóttur þeirra og tengdasonar á
Bakka. Þangað lá leið Lámsar líka
áður en yfir lauk.
Péturína dó fyrir nokkmm ámm,
en bæði vom þau hjón ólýsanlega
þakklát aðhlynningunni á því heim-
ili er þau þurftu svo mjög á henni
að halda.
Grímstunga varð mannlaus. En
það er harmsaga margra jarða í
dag og verður ekki hér rædd, en
kannski var það veikleiki þessa
annars sterka manna að vilja ekki
nægilega haga seglum eftir því
hvemig tíminn streymdi fram.
Fyrir alllöngu hafði Láms í
Grímstungu fengið leyfi fyrir
heimagrafreit á jörð sinni. Þar var
kona hans lögð til hinstu hvfldar.
Láms tók undir orð Gríms land-
námsmanns í Grímstungu. Hann
vildi sjá yfír bæ sinn og tún. Svo
vildi Láms einnig. Er það í sam-
ræmi við lífshlaup hans allt. Láms
verður jarðaður í dag við hlið konu
sinnar. Þau hjón verða þá bæði
komin í Grímstungu.
Áfram heldur niður ánna og Álku
er hún sverfur gljúfur sitt og fellur
út eyramar fyrir norðan
Grímstungu, þar sem þúsundum
búsmala hefír verið áð í gegn um
aidimar á ferð til og frá heiðalönd-
unum. Þar sem Láms átti sín spor
frá frumbemsku til leiðarloka lífs-
starfsins. Um það segir Láms
sjálfur í ævisögu sinni. Ég vísa enn
til bókarinnar, en lýsi að lokum
þakklæti mínu til þeirra hjóna
beggja fyrir langa samfylgd og
heilsteypta vináttu, sem varð þeim
mun traustari, sem lengra leið.
Grimur Gíslason
frá Saurbæ.
Ég man, þegar ég var drengur
í Hjarðarholti í Stafholtstungum hjá
frændfólki mínu þar, að sérstakur
hljómur var í nafni Lámsar í
Grímstungu. Hann sá ég þó aldrei
á þeim ámm og kynntist honum
ekki fyrr en hann var kominn hátt
á tíræðisaldur. Mér fannst merki-
legt, hversu em hann var, að vísu
nær blindur og farinn að tapa
heym, en beinn í baki og hraustleg-
ur.
Hann bar með sér foma tima, á
stundum fannst mér hann standa
nær langafa mínum, sem var sýslu-
maður á Komsá fyrir aldamót. Þó
var hann nútímamaður.
Hann fæddist á Réttarhóli, faðir
hans, Bjöm Eysteinsson, var ævin-
týramaður, sem aldrei gafst upp,
fór fram á heiðar, þegar fátæktin
var mest, þvi að hann þekkti heið-
arnar og vissi að þær mundu ekki
bregðast honum og síðar varð hann
fjárríkasti bóndi í Húnavatnssýslu.
Bjöm skrifaði ævisögu sína, sem
er einstæð heimild. Afkomendur
hans em margir og hafa dugað
vel, enda kynið gott og gáfumar
miklar. Bjöm bjó á mörgum jörðum.
Hann fékk Grímstungu til ábúðar
1899 fyrir atbeina séra Hjörleifs á
Undirfelli. Þar bjó Láras síðan til
æviloka og verður jarðsettur þar i
heimagrafreit við hlið ástkærrar
konu sinnar, Péturínu Jóhannsdótt-
ur.
Grímstunga er mikil jörð á foma
vísu. En það þarf þrekmikla menn
til þess að búa þar, menn sem unna
heiðunum, menn eins og Láras í
Grímstungu. Láras hóf búskap í
+ Hjartkær móðir okkar, + Móðir okkar,
KATRlN H. JÓNASDÓTTIR, ARNDlS skúladóttir,
Stórholti 18, Dunhaga23,
Reykjavfk, andaöist í Landspitalanum 5. júní.
lést f Borgarspítalanum 4. júní.
Matthildur Marteinsdóttir, Othar Hansson,
Guðlaug Marteinsdóttir, Elín Hansdóttlr,
Halldór Marteinsson, Lóra Hansdóttir,
Jónas Marteinsson. Hrafnhlldur Hansdóttir.
t Bróðir okkar, + Bróðir minn,
stefAn sæberg ólafsson. GUÐJÓN KRISTJÁNSSON,
Helgustöðum, Hafnargötu 101,
Helgustaðahreppi, Bolungarvfk,
andaðist á heimili sínu fimmtudaginn 4. júní. andaðist í Sjúkrahúsi Isafjarðar 5. júnf.
Systklni hins látna. Kristján Kristjánsson.
Grímstungu vorið 1910, þegar faðir
hans flutti að Orrastöðum. Ætlaðist
Bjöm til að Láras fylgdi honum,
en Láras neitaði og sat eftir með
Þorsteini, bróður sínum, sem seinna
flutti suður og hóf verslun á Hellu
og talinn faðir þess kauptúns. Láras
sagði, að hann hefði ekki getað
hugsað ser að fara frá Grímstungu
og efast enginn um það, svo mjög
sem hann elskaði jörðina og bjó þar
til hinstu stundar, þótt hann í veik-
indum konu sinnar flytti á Bakka
til Kristínar, dóttur sinnar, og
manns hennar, Jóns Bjamasonar,
og nutu þau Láras þar mikillar
elsku og umönnunar. Láras var með
búskap í Grímstungu til hinstu
stundar.
En ástæðan til þess, að Láras
hélt svo mikilli tryggð við Gríms-
tungu held ég að megi ekki síður
rekja til bemsku hans. Faðir hans
bjó á ýmsum jörðum og ég held að
Lárasi hafí fundist hann fá öryggið
og staðfestuna í Grímstungu. Þar
lést móðir hans líka. Grímstunga
var hans kastali og þaðan sótti
hann til velsældar og til þess að
verða fjárríkasti bóndi í Húnavatns-
sýslu og vera með búskap á þremur
jörðum. En þar var líka stutt á
heiðamar til þeirra heima er hann
hafði slitið bamsskónum í og þekkti
betur en nokkur annar, og það svo,
að hann fór í leitir nær sviptur sýn,
en lét dreng vera augun.
Láras var alla ævi mikill sjáif-
stæðismaður. Hugsjónir Sjálfstæð-
isflokksins hæfðu vel skaphöfn hans
og atorku. Það lýsir vel festu Láras-
ar í þessum efíium, að Hannes á
Undirfelli falaðist eftir fylgi hans
til þess að fella Jón á Akri. En
Hannes fór bónleiður til búðar og
segir um það í ævisögu sinni: „Þetta
taldi ég of langt gengið, þó að ég
væri móðurbróðir hans, því að hann
vissi, hvað ákveðinn ég var.“ Dótt-
ursonur Hannesar er Hannes
Hólmsteinn Gissurarson.
En nú er fjallahöfðinginn fallinn.
Hann fer ekki framar á heiðina, en
heiðin man hann. Einar Benedikts-
son skáld segir í Stórasandi:
Ég lifi upp í anda þessar stundir,
en yfir veginn hnígur niðdimm gríma.
Minn hugur flýgur milli tveggja tíma
Sjá týndra alda spor um hlíð og grundir.
Eg fer um einstig yfir heiðar hljóðar
og horfi á meiddrar foldar sorgarmyndir.
En þó er frítt og auðugt óðal þjóðar
en uppi tærar himins máttarlindir.
Og hvað sem kól og blés á berum sandi,
enn býr í djúpi lýðsins norrænn andi.
Vor þjóð á látna lífgjafa í moldu,
sem ljóðaglöp né málpijál aldrei þoldu.
- Á löngum vökum var í hjörtun skrifað
margt visuorð, sem getur alltaf lifað;
þvi mælist islenzkt mál á þessu landi,
það mái, sem allan jarðaraldur standi."
Blessuð sé minning Lárasar Bjöms-
sonar í Grímstungu.
Haraldur Blöndal
Þegar okkar fomi nágranni og
vinur, Láras Bjömsson í
Grímstungu, er borinn tii grafar
leita minningamar á frá æsku- og
uppvaxtaráranum. Við eram öll
fædd og uppalin á næsta bæ við
Grímstungu. Sú mynd í huga okkar
af umheiminum á þeim tíma hefur
ekki breyst þótt árin og aldurínn
hafi færst yfír. Flest okkar eiga því
fyrst og fremst minningu frá ung-
dómsáranum um kynnin og
samskiptin við Grímstunguheimilið.
Hina síðan áratugi höfum við haft
misgóða aðstöðu til að rækja þau
kynni, en sambandið hefur aldrei
rofnað.
Láras og Petrína í Grímstungu
vora enn á unga aldri er við voram
böm. í okkar huga vora þau ímynd
þess fullkomleika og öryggis, sem
ekkert gat raskað. Þau höfðu búið
í Grímstungu er við fyrst mundum
og okkur fannst að svo yrði um
ókominn tíma. En heimurinn er
hverfull. Þau áttu langa og góða
ævi, en tíminn vann sitt verk. Nú
era þau bæði dáin. Við eram þakk-
lát fyrir hin góðu og traustu kynni
er við áttum við þau og þeirra böm,
fyrr og síðar, og hið einstaka ná-
grenni er við nutum.
Blessuð sé minning þeirra.
Systkinin frá Haukagili