Morgunblaðið - 01.10.1987, Qupperneq 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 1. OKTÓBER 1987
Atvinnusaga
Bókmenntir
Erlendur Jónsson
IÐNBYLTING Á ÍSLANDI. 79
bls. Sagnfræðist. H.í. Reykjavík,
1987.
Bók þessi inniheldur fimm erindi
sem flutt voru á ráðstefnu þar sem
ijallað var um sögu íslensks atvinn-
ulífs á seinni hluta 19. aldar og fyrri
hluta 20. Eða eins og undirtitill vísar
til: Umsköpun atvinnulífs um 1880
til 1940. Ennfremur andmæli eða
athugasemdir er fram komu á ráð-
stefnunni. Fróðleg bók fyrir margra
hluta sakir. En ekki kann ég við
heiti hennar. Iðnbylting? Er það ekki
einum of framandi fyrirsögn á kafla
í íslandssögunni? Felst ekki í orðinu
eitthvað annað en það sem hér gerð-
ist? Má ekki einnegin líta svo á að
Englendingar eigi hugtakið öðrum
fremur? Minnir það ekki á gufuvélar
sem knýja spunavélar, frumstæðar
jámbrautir; og stækkandi borgir með
eimyiju og kolareyk? Tæpast að
minnsta kosti leiðir það hugann að
íslenskri trilluútgerð né sjávarþorp-
um með fáeinum tugum íbúa þar sem
fólkið »lifði á sjó og landi« eins og
tíðum var að orðið kveðið. Togaraút-
gerðin, sem hófst hér upp úr
aldamótum, var svo sem nógu stór
í sniðum, að minnsta kosti miðað við
hinar margfrægu íslensku aðstæður.
En til iðnaðar taldist hún varla sam-
kvæmt hérlendri málvenju, hvorki
þá né síðar. Enda játa forsvarsmenn
bókarinnar að yfirskriftin »geti orkað
tvímælis«.
En víkjum þá að sjálfum erindun-
um. Kenningar um útbreiðslu þróaðs
hagkerfís nefnist hið fyrsta, höfund-
ur Gísli Gunnarsson. Gísli hefur sent
frá sér rit á ensku (væntanlegt á
íslensku innan skamms hef ég spurt)
þar sem hann setti fram nýstárlegar
kenningar um einokunarverslun
Dana á íslandi. Hér leitast hann við
að »útskýra hvers vegna sum þeirra
landa, sem aðallega hafa flutt út
hráefni eða smávegis unnið hráefni,
hafa þróast og auðgast og teljast nú
til ríkustu landa heims, meðan önnur
slík lönd hafa ávallt verið vanþróuð
og fátæk.«
Hér er stórt spurt. Og víst er þetta
verðugt rannsóknarefni; auk þess
sem það er næsta forvitnilegt fyrir
þjóð eins og íslendinga sem fram-
leiða matvæli og verða að flytja inn
flestallar iðnaðarvörur en telja sig
þó jafningja iðnríkja með hliðsjón af
lífskjörum og almennum efnahag.
Gísli nálgast efnið bæði hagsögulega
og menningarsögulega; ber þróunina
hér meðal annars saman við það sem
gerðist annars staðar á sama tíma,
t.d. á Nýfundnalandi þar sem sjávar-
útvegurinn var undirstöðuatvinnu-
grein eins og hér. En Nýfundnalend-
ingar höfðu ekki heppnina með sér
eins og íslendingar. Þau urðu örlög
Nýfundnalands að það gafst að lok-
um upp á sjálfstæðinu, kaus þess í
stað, nauðugt viljugt.að sameinast
öðru ríki.
Gísli útlistar hvemig íslendingar
fóru að því að fjármagna sinn sjávar-
útveg; hefur þá til hliðsjónar almenn-
ar söguskýringar sem og kenningar
erlendra fræðimanna á þróun af svip-
uðu tagi — að viðbættum þeim
alþýðlegu sögustaðreyndum sem
heita má að liggi í augum uppi. Er-
lendir hagsögufræðingar hafa oft
tekið ísland með í dæmið þegar þeir
hafa fjallað um þessi mál. Stundum
hafa niðurstöður orðið rækilega
»fræðilegar« svo ekki sé meira sagt.
Kannski var málið ekki svo flókið
né örðugt til skilnings þegar öllu var
á botninn hvolft því »mjög oft fólst
vélvæðingin ekki í öðru en því ð
mótor var settur í árabát.«Svo einf-
alt var það.
Guðmundur Hálfdanarson minnir
á í sínu erindi, Aðdragandi iðnbylt-
ingar á 19. öld, að »fyrsta merki um
upphaf nútíma á íslandi var fólks-
straumur úr sveitunum í bæi við
sjávarsíðuna.« Sú þróun gerðist
ósjálfrátt; og raunar í andstöðu við
ráðandi öfl; þar með talda þingmenn
flesta sem voru að meirihluta bænd-
ur (eða embættismenn búsettir í
sveitum). En þeir létu oft í ljós
áhyggjur vegna þessarar öfugþróun-
ar sem þeim þótti vera. Höfundar
þessarar bókar velta fyrir sér hvort
heldur þeim hafi gengið til: Áhyggjur
vegna þess að bændur mundi brátt
skorta vinnuafl ef lausafólk héldi
áfram að flykkjast að sjávarsíðunni;
ellegar uggur vegna þeirra félags-
legu og menningarlegu, og kánnski
ekki hvað síst þjóðemislegu áhættu
sem þéttbýlismyndun kynni að hafa
í för með sér. Vafalaust hafa þeir
vísu landsfeður borið allt þetta fyrir
bijósti. Minna má á að margur hélt
því fram í ræðu og riti allt fram
undir síðari heimsstyijöld að sjálft
eðli íslendinga stæði til að búa í dreif-
býli. Þéttbýli yrði hér aldrei annað
en óskapnaður. Hygg ég að Gunnar
Karlsson hitti naglann á höfuðið þar
sem hann segir að »sérhver fyrir-
huguð breyting hefur því litið út fyrir
þeim eins og meinsemd í gamla sam-
félaginu.« Menn vissu hvað þeir
höfðu en ekki hvað þeir mundu
hreppa. Það er mergurinn málsins.
Vélvæðing í íslenskum atvinnu-
vegum í upphafí 20. aldar nefnist
næsta ritgerð, höfundur Jón Þ. Þór.
Hann hefur áður skrifað margt
og mikið um sama efni og er manna
kunnugastur íslenskri útgerðarsögu
á umræddu tímabili. Jón Þ. Þór upp-
lýsir meðal annars að »fyrstu reglu-
bundnu siglingar íslenskra gufuskipa
milli hafna hérlendis hófust árið
1891.« Ekki hefur það verið talið til
merkisártala hingað til, en athygli
vert er það eigi að síður! Án greið-
ari samgangna hefðu breytingar
orðið hér mun hægari; kyrrstaðan
langærri. Hugsanlega hefði þá ýmis-
legt farið öðru vísi en fór.
Og svo sem í framhaldi af atvinnu-
sögunni ritar Magnús S. Magnússon
um stéttagerð nýs tíma. »Viðfangs-
efni þessa erindis er að bregða upp
mynd af stéttasamfélaginu íslenska
á mótunarskeiði þess úr stéttskiptu
bændasamfélagi til samfélagsgerðar,
Bréf frá einmana
Bókmenntir
Jóhann Hjálmarsson
Gyrðir Elíasson: HAUGROF. Mál
og menning 1987.
Haugrof er safn ljóða eftir Gyrði
Elíasson, í bókinni eru á einum stað
þijár bækur í endurskoðaðri útgáfu:
Svarthvít axlabönd (1983), Bakvið
maríuglerið (1985) og Blindfugl/
Svartflug (1986). Aðrar ljóðabækur
Gyrðis eru Tvíbreitt (svig)rúm
(1984) og Einskonar höfuðlausn
(1985).
Gyrðir Elíasson er fæddur 1961.
Ljóð hans hafa vakið athygli og
afköst hans eru mikil.
Umhverfí ljóða Gyrðis eru borg
og þorp. Hann dregur stundum upp
nákvæmar umhverflsmyndir og þau
ljóð sem gerast innan dyra eiga
sínar sviðsmyndir. Þótt samfélagið
sé ekki útilokað frá ljóðheimi Gyrð-
is beinir hann oftast sjónum inn á
við. Hann lýsir draumum sínum og
ímjmdunum og angistin er oft
kveilq'a ljóðanna. í ljóðum Gyrðis
er veruleiknn framandlegur og hið
ókomna ógnvænlegt. Óróleiki
myndanna er stundum slíkur að það
er líkt og vitfírring sé að taka við.
Að þessu leyti minnir Gyrðir á
sænska skáldið Lars Norén.
Bækur Gyrðis mynda flestar
ákveðna heild sem bendir til þess
að þær séu skrifaðar á skömmum
tíma, jafnvel í einni lotu sköpunar.
Þess vegna fer ekki vel að slíta ljóð
Gyrðis úr samhengi, það eru í raun-
inni ekki svo mörg ljóð eftir hann
sem þola vel að standa ein sér. Hér
skal þó gerð tilraun. Ljóðið er úr
Bakvið maríuglerið og nefnist Samt
mun ég vaka:
í öðru rúmi spinnur annar heili ver-
aldir bakvið örþunnan beinvegg
leðurklædda skum lönd lokuð fyrir
utanaðkomandi ferðamanni
innan landamæranna röklaus samtöl
fólks sem er einsog séð í mistri
samhengi orðanna lýtur annarskonar
lögmálum (skuggi gengur eftir boga-
dreginni sandströnd í fjólubláu
tunglskini svo flausturslega klipptu
útúr mun eldra ljóði ortu á ókunnu
tungumáli) til þessara landa er vega-
bréfsáritun óhugsandi en þrátt fyrir skum-
ina sem snýr að ytra hvolfínu
em heimamir fyrir innan án marka
þarsem kallað er í gjallarhomið
nemið staðar
hér endar vitundarlífsrúmið
sá sem hættir sér yfir strikið
verður umsvifalaust skotinn
Martraðarkenndar sýnir eru víða
í ljóðum Gyrðis Elíassonar. Það á
hann sammerkt með súrrealískum
skáldum sinnar kynslóðar. Þessi
skáld eru aftur á móti meira fyrir
að bregða á leik, gáski einkennir
þau oft. Gyrðir er á kafí í eigin
vitundarlífí og þar er veðurútlit
fremur þungbúið. Martraðir hars
eru með einhveijum hætti áþreifan-
legar. Að þessu leyti stendur hann
vissulega ekki einn f hópi ungra
skálda, fleiri rýna í eigin barm.
í ljóðum Gyrðis er alltaf eins og
eitthvað mikilvægt sé um það bil
að fara að gerast. Honum tekst vel
Gyrðir Elíasson
að skapa dramatísk átök, spennu.
Líkt og hjá Hannesi Sigfússyni er
áberandi hreyfing í ljóðum hans,
allra veðra von. Þrátt fyrir lausa-
málslegar setningar búa ljóð hans
yfir ákveðinni hrynjandi og það er
einn galdur þeirra. Mest er um vert
að hinar órólegu hugmyndir sem
sækja á skáldið öðlast oftar en ekki
vængi í ljóðunum.
Ljóð Gyrðis eru öguð innan sinna
marka, en hann leyfír sér visst orð-
flæði og kemur þannig því sem er
ungæðislegt til skila. I skelfingunni
miðri hefur hann kjark til að orða
hug sinn og gefa þannig öðrum
hlutdeild í því sem er í senn einka-
legt og skírskotar til allra. Þessi
„bréf einmanans" komast því á
áifangastað.
Gisli Gunnarsson
sem byggist á kapítalískum fram-
leiðsluháttum,« segir Magnús í
upphafi. — Er þetta ekki fullmikil
skrifborðshagfræði? Minnumst þess
að íslendingar voru á tímabili því,
sem hér um ræðir, fátæk þjóð, rétt
svo að þorri fólks hafði í sig og á,
skrimti. Nokkrir töldust bjargálna.
Fáeinir lítillega aflögufærir. Raun-
verulegir auðmenn voru hér engir.
Hér kom sá sem gerði alla jafna,
sagði bóndi einn á Rangárvöllum og
átti við sandbylinn mikla 1882. Al-
þýða manna stóð berskjölduð
andspænis áföllum. Til að umtals-
verður kapítalismi kæmist hér á legg
vantaði því sjálfa undirstöðuna:
kapítalið, höfuðstólinn, fjármagnjð;
afl þeirra hluta sem gera skyldi. ís-
lenskir síldarspekúlantar, sem gengu
með úttroðið veski annan daginn en
áttu vart málungi matar hinn daginn
svo frægt dæmi sé tekið, líktust ekki
iðnjöfrum Evrópu á sama tíma, síður
en svo. Einar Benediktsson dreymdi
um að gera ísland að alvöru iðnríki.
Það tókst ekki, meðal annars af or-
sökum sem sagnfræðingar hafa
útskýrt á undanfömum árum, t.d. í
ársritinu Sögu.
Síðast er svo hér erindi Þorsteins
Helgasonar, Skilyrði hraðþróunar á
íslandi og í þróunarlöndum samtím-
ans. Þorsteinn bregður á leik og
drepur á »skilgreiningavandamál«.
Og ekki að ástæðulausu því sú er
einmitt árátta margra nútíma fræði-
manna að dunda sí og æ við að
skilgreina hugtök; eyða bæði tíma
og þreki í að gera hið einfalda flókið
og þegar verst gegnir: óskiljanlegt!
Og komast þá oft ekki lengra en að
skilgreina; nema staðar við hugtökin
sem eiga þó einungis að vera rammi
eða umbúnaður, kann þá svo að fara
að heilu ritsmíðamar verði lítið meira
en leikur með orð og hugtök sem
enginn botnar í. Höfundar þessarar
bókar em ekki með öllu lausir við
skilgreiningaáráttuna þótt þeir séu
síður en svo verstir, hreint ekki.
Þosteinn ræðir sérstaklega um
skiptinguna: þróunarlönd — iðnríki;
og sýnir fram á að sumt, sem menn
hafi hingað til tekið fyrir gott og gilt
í umræðum þar að lútandi, fái illa
staðist. Vandi þróunarlandanna nú
stafar fyrst og fremst af því, eins
og Þorsteinn orðar það, að »skulda-
byrðin er geysileg og innlend fram-
leiðsla stendur ekki undir henni.«
Þó höfundar þessara ritgerða geri
ekki allir jafnljósa grein fyrir máli
sínu tel ég erindin sem heild samstæð
g áhugaverð. Ekki er mér grunlaust
að núverandi góðæri hafi haft áhrif
á umræðuna. Man ég ekki rétt að
einhvers staðar sé talað um íslenska
undriðl í hvetju skyldi það hafa ver-
ið fólgið?.
Samanburður við önnur lönd er
oft fróðlegur. En sjaldan einhlítur.
Minnum á að iðnríki og mörg þróun-
arlönd hafa löngum eytt, og eyða
enn, of fjár til herkostnaðar, Islend-
ingar engu; heldur jafnvel þvert á
móti. Hveryrði útkoman ef þeim liðn-
um væri bætt við á útgjaldalistanum?
Fræðikenningar, sem miðaðar eru
við ástand og aðstæður í öðrum lönd-
um, eiga ekki alltaf við hér, það er
segin saga. Talið um sérstöðu ís-
lands er því ekki alveg út í hött þegar
öllu er á botninn hvolft.
Smaragðsfestin
Erlendar bækur
Jóhanna Kristjónsdóttir
Craig Thomas: Emerald Decision
Útg.Fontana/Collins 1987
Þessi bók er einn af fjölmörgum
reyfurum frá síðustu árum, þar sem
reynt er að sameina stríðshazar
seinni heimsstyijaldarinnar og
hryðjuverk og/eða njósnastarfssemi
nútímans. Frásögn þessara bóka
gerist yfirleitt á tveimur sviðum,
annars vegar í heimsstyijöldinni og
hins vegar nú á dögum. Ótrúlega
oft gengur fléttan út á það, að sögu-
hetjan er ýmist að leita að, eða
rekst óvart á upplýsingar um föður
sinn og einhveijar leynilegar að-
gerðir, sem hann var viðriðinn í
stríðinu. Þær aðgerðir reynast síðan
hafa meira en bara persónulegt eða
sagnfræðilegt gildi og áður er varir
er allt komið í háaloft milli þeirra,
sem hafa hag af því að upplýsa
málið og hinna, sem vilja láta kyrrt
liggja.
Bók Craig Thomas er ein þessara
bóka. Söguhetjan Thomas McBride
er bandarískur sagnfræðiprófessor
og metsöluhöfundur, sem er á hött-
unum eftir upplýsingum um
„smaragðsfestina," leynilega áætl-
un Þjóðveija úr heimsstyijöldinni
sfðari. Framan af veit hann lítið
annað um áætlunina en að hún
snerti innrás í eitthvert land.
McBride rekur sig alls staðar á
veggi skriffinnskunnar, en með
stakri þolinmæði fer hann smátt
og smátt að átta sig á meginatriðum
málsins.
Hann nýtur líka dyggrar aðstoð-
ar austur-þýzks prófessors í sögu,
sem vill skipta ágóðanum, ef
McBride tekst að setja saman met-
sölubók um efnið. Eða er það annars
hið eina sem vakir fyrir Austur-
Þjóðveijanum? Það kemur í ljós, að
hann er í tengslum við hryðjuverka-
menn IRA sem er mikið í mun að
koma í veg fyrir samkomulag
Kápumynd
brezku ríkisstjómarinnar og þeirrar
írsku um málefni Norður-írlands
og McBride og rannsóknir hans á
fortíðinni blandast með einhveijum
hætti inn í þær tilraunir.
Jafnframt er svo sögð sagan af
sjálfri „smaragðsfestinni" sem er í
raun áætlun þýzka herráðsins um
innrás í írland og vili svo til, að
faðir Thomasar - sem sonurinn veit
eiginlega ekkert um - er einmitt
einn helzti njósnari Breta og hefur
aðsetur á írlandi.
Jafnframt blandast inn í frásögn-
ina skipalest á leið frá Bandaríkjun-
um til Englands og er innanborðs
sérlegur sendiboði Roosevelts
Bandaríkjaforseta. Örlög hans eru
ástæða þess, að ýmsir vilja enn
ekkert af „smaragðsfestinni" vita
og allt í einu fara líkin að hrannast
upp, McBride yngra til hinnar
mestu undmnar.
Þessi bók er að ýmsu leyti snotur-
lega gerð og heldur athygli sæmi-
lega. Helzti galli hennar er býsna
losaraleg persónusköpun. Einkum
fær maður lítinn botn í persónur
þeirra McBridefeðga.