Morgunblaðið - 07.04.1988, Qupperneq 22
22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 7. APRÍL 1988
Minning:
GunnarM. Magnúss
kennari og rithöfundur
Mikill öldungur er nú að velli
lagður, Gunnar M. Magnúss rithöf-
undur, sem fæddist vestur á Flat-
eyri við Önundarfjörð rétt fyrir
síðustu aldamót, en var ættaður af
Suðurlandi og úr Borgarfjarðar-
sýslu. Hann lifði bemsku- og æsku-
ár sín á Flateyri og á Suðureyri við
Súgandafjörð, og líklega hefur hann
mótast af vestfírskri hörku og
seiglu og því viðhorfi að láta aldrei
bugast í lífsbaráttunni, því mjög
minnti hann mig á suma Vestfírð-
inga sem ég hef kynnst og mér
hafa þótt einstakir að þessu leyti,
en kunnara en frá þurfí að segja,
að lífsbaráttan var hörð á Vest-
fjörðum.
Ég minnist þess, að fyrir all-
nokkrum árum hlaut Gunnar fótar-
meiðsli og varð óvinnufær um skeið,
en þá var hann að vinna að bókinni
um Magnús á Grund, og ekki gat
hann beðið eftir að losna við reifam-
ar áður en hann færi norður í Eyja-
fjörð og að Gmnd til að afla sér
upplýsinga, en ég hitti hann á Akur-
eyri glaðan og fullan af áhuga, en
á einum fæti, því ekki mátti hann
stíga í reifaða fótinn.
Slíkar bækur sem ævisögu
Magnúsar á Gmnd, bóndans og
kaupmannsins sem lét byggja stór-
fenglegustu bændakirkju á Islandi,
setti Gunnar M. Magnúss saman
eftir pöntun á efri ámm, því fyrir
þær fékk hann sæmilega þóknun,
að því er skilja mátti á honum, en
frá öðmm aðilum einsog Launasjóði
rithöfunda (eftir að sá sjóður kom
til sögunnar) átti hann sér litla von.
Hann hafði skrifað mörg og merki-
leg verk áður en hann hóf að skrifa
ævisögur, en var til dauðadags van-
metinn höfundur, ef til vill sökum
þess að hann skrifaði bamabækur.
Það var helsta framlag hans til
íslenskrar sagnagerðar, en þær
bækur vom ekki neitt venjulegt
markaðsmor, heldur bækur sem
vom greinilega skrifaðar af ást á
bömum og fullorðnum og ást á
íslenskri tungu, tilfinningu fyrir
kímni, fegurð og kærleika, skilningi
á mannssálinni. Gagnrýnendur nú-
tímans skrifa lofsamlega mjög um
flestar þær bamabækur eftir
íslenska höfunda sem gefnar hafa
verið út á sfðari ámm, og er ekki
nema gott að höfundar njóti verka
sinna. En hvílíkur samanburður, ef
út í það væri farið? Hversu §arlægt
var það ekki Gunnari M. Magnúss
að ímynda sér, að hann þyrfti að
skrifa á einhveiju máli sem böm
eða unglingar gætu skilið af þvi
að það væri þeirra mál, einsog sum-
MWfríti*
í Kaupmannahöfn
FÆST
í BLAÐASÖLUNNI
ÁJÁRNBRAUTA-
STÖÐINNI,
KASTRUPFLUGVELLI
OG Á RÁÐHÚSTORGI
ir halda nú á tímum, einhveiju tíma-
bundnu tískumáli sem böm og ungl-
ingar kunna að temja sér. Hann
þurfti þess ekki. Hæfileikar hans
vora meiri en svo. Böm urðu hug-
fangin af sögum hans ekki síður
fyrir það, þótt hann legði sig í fram-
króka að skrifa góða íslensku.
Hann var sjálfur bamakennari
og þannig hófst bamabókaferill
hans, en að vera bamakennari var
á þeim ámm trygging fyrir því að
menn leituðust við að vanda málfar
sitt og fara eins fagurlega með
íslenska tungu og þeir höfðu kunn-
áttu til. Skólamenn þeirrar tíðar
vom menn ungmennafélagshreyf-
ingarinnar og höfðu mótast af hug-
sjóninni um fijálst ísland, fegmn
íslenskrar tungu, heilbrigt lífemi,
frelsi kúgaðra þjóða. Af þessu var
Gunnar M. Magnúss mótaður jafn-
framt því að vera alinn upp við
kristilega guðrækni, og ýmsu mætti
að sjálfsögðu við slíka upptalningu
bæta, ef grannt væri skoðað.
Bamabækur Gunnars M. Magn-
úss eiga heima meðal sígildra verka
á íslenskri tungu og ættu að vera
til á hveiju heimili: Bömin frá Víði-
gerði, Við skulum halda á Skaga,
Suður heiðar, Bærinn á ströndinni,
Undir bláum seglum, Reykjavíkur-
böm, og hvar á að flokka Óla
pramma? Sú bók er jafnvcl fremur
fyrir fullorðna en böm, enda hafði
höfundur þau viðhorf að menn ættu
helst ekki að skrifa sérstakar
bamabækur, heldur bækur fyrir
böm og fullorðna.
Gunnar M. Magnúss fæddist
1898 í litlu sjávarþorpi og kynntist
í uppvextinum þvi sem þá hét að
vinna fyrir nauðþurftum eftir því
sem kraftar dugðu. En þegar Gunn-
ari óx fískur um hrygg vestur á
Fjörðum, fór hann suður til að
mennta sig í skóla, þá kominn nokk-
uð yfír tvítugt. Hann fór í Kennara-
skólann í Reykjavík og útskrifaðist
úr honum 1929.
Ég held megi segja, að á þeim
tíma hafi kennarapróf gengið næst
stúdentsprófí í augum fólks, en var
þó meira að því leyti, að það gaf
réttindi til ákveðinnar starfsgrein-
ar, kennslu í bama- og unglinga-
skólum. Gunnar M. Magnúss varð
kennari í Austurbæjarskólanum í
Reykjavík að loknu kennaraprófí.
Hann var síðan við fulla kennslu í
sautján ár, en stundaði kennslu
lengur, án þess að vera í föstu
starfi. Þótt Gunnar skrifaði
bamabækur á kennaraámm sínum,
skrifaði hann einnig bækur sem
fremur vom ætlaðar fullorðnum,
smásögur og skáldsögur.
Saga Gunnars M. Magnúss er
þó meiri en sú, að hann hafi skrifað
þau verk sem hér að framan er um
getið. Fáir íslenskir höfundar hafa
verið afkastameiri. Hann tók sér
það fyrir hendur á striðsámnum og
að stríði loknu að skrá sögu
stríðsáranna á íslandi, þ.e. frá 10.
maí 1940, þegar breskt herlið steig
hér á land, og þar til styrjöldinni
var lokið. Þetta var merkileg hug-
mynd og nánast furðulegt, að slíkt
skuli hafa gerst hér uppi á íslandi,
að sagan skyldi þannig vera skráð
næstum jafnharðan og hún gerðist.
Nokkmm ámm síðar hélt höfundur-
inn áfram að bæta við söguna. Rit
sitt um árin sem ísland var herset-
ið í síðari heimsstyrjöldinni nefndi
Gunnar Virkið í norðri, og er það
þeim mun ótrúlegra stórvirki þegar
þess er gætt, að höfundur var í
öðm starfí þegar hann hóf verkið,
var bamakennari og að auki rit-
stjóri Útvarpstíðinda ásamt Jóni
skáldi úr Vör.
Ævistarf Gunnars M. Magnúss
var þó meira en hér er frá sagt.
Lífskraftur hans var með ólíkind-
um. Hann rak bókabúð í átta ár.
Hann var ritstjóri íþróttablaðs um
skeið. Hann tók þátt í félagsstörfum
rithöfunda. Hann skrifaði sögulega
leikþætti og heil leikrit fyrir útvarp
og sjónvarp. Fjöldi bóka hans er
meiri en ég kann upp að telja. En
auk þess lét hann ekki sitt eftir
liggja í baráttu fyrir fijálsu íslandi
og herlausu.
Hann var mikill sósíalisti, þegar
ég kynntist honum, og hann linað-
ist aldrei í trú sinni á jöfnuð og
bræðralag meðal manna. Þegar
sýnt var eftir heimsstyijöldina
síðari, að Bandaríkjamenn mundu
ekki fara með her sinn burt af ís-
landi að stríði loknu, eins og heitið
hafði verið, var hér urgur í mörg-
um, og þá stofnaði Gunnar M.
Magnúss samtök sem hann nefndi
Gegn her í landi. Þetta framtak
Gunnars gerði gagn á sinni tíð,
vakti menn til að hafast eitthvað
að og leggja ekki árar í bát. Seinna
urðu svo til Samtök hemámsand-
stæðinga.
Síðari ár ævi sinnar var Gunnar
M. Magnúss atvinnurithöfundur og
skrifaði um æði margvísleg efni, til
dæmis dulfræði, þar sem var bókin
um völvu Suðumesja. Og ævinlega
fékk hann marga lesendur. Hann
skrifaði bók um Reykjavík, hann
skrifaði sögu Alþýðusambands ís-
lands, hann skrifaði bók um Sig-
valda Kaldalóns, svo eitthvað sé
nefnt. En ef hér ætti að skrifa
rækilega um Gunnar, tæki það fleiri
síður en hér verða undir lagðar.
Hann var húmanisti og valdi sér
efnivið í samræmi við það, ekki
tóma markaðsvöm, heldur eitthvað
sem skipti máli. En hann komst
aldrei á þann pall hjá ríkisnefndar-
mönnum, að hann hlyti heiðurslaun.
Má vera að störf hans verði síðar
verkefni fyrir bókmenntafræðinga
í Háskóla íslands.
Hann var rúmliggjandi síðustu
árin á dvalarheimilinu Sunnuhlíð í
Kópavogi, lamaður, en gat þó talað
og lengst af setið í hjólastól meðan
honum var hjálpað að matast.
Blindur var hann orðinn, en sá mun
dags og nætur. Heymin fór smám
saman, svo hann hætti að geta
hlustað á útvarp. En aldrei kom
æðraorð út fyrir hans varir. Hann
var þakklátur fyrir allt sem gert
var fyrir hann og glaður ef hann
heyrði raddir gamalla vina. Þannig
kvaddi hann þennan heim án þess
að glata nokkm sinni tengslum við
líf sitt og skáldskap.
Jón Óskar
Ég bíð eftir vori
í brekkunni minni
því bærinn er lítill
og þröngt finnst mér inni.
A sólgeislavængjum úr suðrinu hlýju
er sumarið komið og heilsar að nýju.
í dag er ég konungur
dýrlegra halla
nú dregur mig þráin
til íslenskra fyalla.
Heiðloftið bládjúpa huga minn seiðir
og háQöllin benda á ókunnar leiðir.
(Skólaljóð)
Þessi erindi eftir Gunnar komu
í huga minn er ég heyrði lát hans.
Hann var einn af þessum vormönn-
um sem fundu hjá sér köllun til að
taka þátt í menntun og uppeldi
íslenskrar æsku, hann var mann-
vinur og vann verk sín af heitu
hjarta.
Bamabækur Gunnars s.s. Fiðr-
ildi, Brekkur, Bömin frá Víðigerði,
Við skulum halda á Skaga, Suður
heiðar o.s.frv. vom í áratugi lesnar
spjaldanna á milli af bömum- þessa
lands.
Ifyrir nokkmm ámm var mér
falið að lesa efni eftir Gunnar í
bamatíma Ríkisútvarpsins, Gunnar
valdi sjálfur efnið sem var sögur
úr bók hans „Reykjavíkurbörn".
Þama segir hann: „... em sannar
sögur frá ámnum 1930 til 1947 er
ég kenndi í Austurbæjarskólanum
í Reykjavík."
Við lestur þessarar bókar lukust
upp augu mín fyrir því hvað eðlis-
kostir Gunnars sem kennara vom
ríkir, hann hafði á valdi sínu og
vissi, að gæfa nemandans og kenn-
arans var í því fólgin að hægt var
að beita fleiri en einni kennsluað-
ferð til að ná árangri.
Gunnar var vinur foreldra minna,
en hann var kvæntur Kristínu
Eiríksdóttur föðursystur minni. Það
kom því af sjálfu sér að hann varð
vinur okkar systkina og síðar bama
minna.
Gunnar fluttii með foreldmm
sínum bam að aldri til Suðureyrar
í Súgandafírði og dvaldi þar sín
æsku- og unglingsár.
í nokkur sumur höfðu þau Kristín
þann sið að vitja æskustöðvanna á
sumrin með drengina sína þijá. Þau
bjuggu þá í húsi Kristjáns föður-
bróður en Gunnar stundaði þá
gjaman færafískirí á báti föður
míns eða einhvers annars sem gerði
út á slíkar veiðar yfír sumartímann.
Þetta var áður en Gunnar tók sig
upp með fjölskyldu sína og sigldi
til Kaupmannahafnar til framhalds-
náms í kennslufræðum.
Við bömin biðum ávallt komu
þeirra með eftirvæntingu eins og
farfuglanna. Gunnar og Kristín
fluttu alltaf með _sér einhveija
hátíðastemmningu. A sunnudögum
var farið í skógarferðir að tína ber,
eða gengið upp í fjall að skoða
hrafnshreiður — kannski líka róið
yfír að Langodda til að tína skeljar
og baða sig í sjónum, eða gengið út
í Staðardal á fund sr. Halldórs
Kolbeins prests og fræðimanns, og
þeir Gunnar æfðu sig í að tala sam-
an esperanto.
Þau Gunnar og Kristín eignuðust
þijá syni eins og áður er minnst
á, en Kristín lést 11. nóvember
1970, elstur er Magnús vélvirki og
listmálari, þá Gylfi Snær, mikill
afreksmaður í íþróttum á ungl-
ingsámm en hann lést frá konu og
þrem ungum bömum 14. febrúar
1967.
í tilefni af fráfalli Gylfa sendi
Ásta Sigurðardóttir rithöfundur
Gunnari eftirfarandi ljóð sem hún
nefndi „Perluskel".
Á meðan bárur bijóta Ijósann fald
menn bera perluskeljar upp á sand
úr biáa djúpsins ótæmandi skál.
Þeir hafa sigrað hafsins vald
og höndum traustum færa á land
þá dýrð er perla tendrar litabál.
En djúpt í þaraskógum skín þín skel
í skugga bak við kaldan hijúfan stein
hún geymir ævintýris undraljóð
hún elskar vorsins fagra hvel
hún bíður himins birtu ein -
þá bláir heimar fýllast sólarglóð.
Sú granna' hönd er klýfur sævarhjúp
í hafsins rökkri snart við þér.
Eitt augnablik þú lýstir lagardjúp.
Svo lukti skelin sér.
Yngstur bræðranna er Gunn-
steinn læknir í Kópavogi og hefur
hann og hans góða eiginkona vakað
yfir velferð Gunnars síðustu árin.
Bamaböm Gunnars og Kristínar
em 10 og þar hefur gagnkvæm ást
og virðing ríkt milli hins aldur-
hnigna og æskunnar.
Eg kveð Gunnar með þakklæti
fyrir allt það góða sem frá honum
hefur komið.
Guðrún G. Jónsdóttir (Edda)
Kveðja frá Rithöfunda-
sambandinu
Það em rétt sextíu ár frá því
heiðursfélagi okkar, Gunnar M.
Magnúss, hóf rithöfundarferil sinn
með smásagnasafninu Fiðrildi. Það
vill svo til að sama ár var Bandalag
íslenskra listamanna stofnað og var
Rithöfundadeild þess fyrsti vísir að
heildarsamtökum íslenskra rithöf-
unda. Eftir því sem ég kemst næst
var Gunnar M. Magnúss einn af
stofnfélögunum og er þá aðeins einn
þeirra á lífi, Halldór Laxness. Það
er skemmtilegt að þetta skyldi bera
upp á sama árið því Gunnar var
ötull á báðum þessum sviðum, þ.e.
ritstarfa og félagsmála. Listinn er
Iangur á félagsmálasviðinu en í
þessari stuttu kveðju læt ég nægja
að nefna að hann sat í stjóm Rithöf-
undafélags íslands frá 1950—60 og
var formaður Félags leikritahöf-
unda 1963—1970. Hann var enn-
fremur stofnandi og fyrsti formaður
Stéttarfélags kennara í Reykjavík
en kennaraprófi lauk hann ári áður
en fyrsta bók hans kom út á fyrr-
nefndu ári 1928.
Enda þótt félagsstörf og fleira
þess háttar sé gott og gilt em það
ritstörf Gunnars sem vissulega
munu halda nafni hans á lofti um
ókomna tíð. Rithöfundarferill hans
var kringum sextíu ár og útgefín
verk hans slaga upp í að vera jafn
mörg. Með þessum kveðjuorðum er
ekki ætlunin að gera grein fyrir
þessu stórkostlega æviverki en það
mætti benda á nokkur atriði sem
hugsanlega verða meðal þess sem
hæst ber þegar menn fara að meta
ritstörf Gunnars síðar meir.
Það má benda á hlutverk hans
sem skrásetjara í víðtækustu og
göfugustu merkingu þess orðs, rit-
höfundarins sem byggir á ríkri þjóð-
legri hefð að færa frásagnir af
mönnum og atburðum í letur. Þessi
mikilvægi þáttur rithöfundarstarfs
Gunnars hefur fært okkur af-
bragðsverk og má nefna ævisögu
Magnúsar Hj. Magnússonar, Skáld-
ið á Þröm, og þá ekki síður Virkið
í norðri. Það verk í þremur bindum
er mesta samtímaheimild um ísland
á dögum síðari heimsstyijaldarinn-
ar og er sama hvort litið er á gæði
eða magn en verkið er um 1250
síður í stóra broti með 1400 ljós-
myndum í síðustu útgáfu þess.
Þetta rit er einfaldlega gmndvallar-
rit um einhveija mestu umbrota-
tíma í sögu þjóðarinnar. Verkið er
einkar læsilegt og raunar spennandi
og miðlar bæði staðreyndurri og
sterkum bæjarlífs- og þjóðlífsmynd-
um, persónulegum frásögnum og
heildarmynd af atburðum.
Ég tek hér Virkið í norðri sem
dæmi um mjög mikilvægt verk
Gunnars en auðvitað mætti minnast
á mörg önnur, bæði frásagnir og
skáldsögur, og ekki síður leikrit
eins og til dæmis í múmum (1964).
En mig langar til þess að minnast
á vettvang þar sem Gunnar vann
ótvírætt brautryðjendastarf og það
var í ritun bama- og unglingabóka.
Fyrstu bók þeirrar tegundar sendi
hann frá sér upp úr 1930 og skrif-
aði síðan fjölda slíkra bóka. Lengi
var vanmetið starf þeirra sem skrif-
uðu raunvemlegar bókmenntir fyrir
böm og unglinga. Kannski er það
að einhveiju leyti vanmetið ennþá.
En hvað er mikilvægara en þessir
tengiliðir sem tengja nýja kynslóð
við sagnagleðina? Á síðustu ámm
hafa menn sívaxandi réttmætar
áhyggjur af minnkandi lestrar-
áhuga bama og unglinga og þá er
ekki seinna vænna en meta áður-
nefnda tengiliði. Þetta brautryðj-
endastarf myndi nægja til að halda
nafni Gunnars M. Magnúss á lofti.
Sama er að segja um Virkið í norðri.
Hans yrði minnst þó hann hefði
skrifað það verk eitt. En verk hans
vom yfir fimmtíu!
Rithöfundasamband íslands
kveður heiðursfélaga sinn með
söknuði og samhryggist fjölskyldu
hans og vinum.
F.h. Rithöfundasambands
íslands,
Sigurður Pálsson formaður.