Morgunblaðið - 19.04.1988, Síða 18

18
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 19. APRÍL 1988
Byggðastofnun:
Mjög- alvarlega horfir um
þróun byggðar í landinu
ÞORSTEINN Pálsson, forsœtis-
ráðherra, hefur falið Byggða-
stofnun að gera heildarúttekt á
þróun byggðar í landinu. Á stofn-
unin að kanna breytingar á búsetu
og hvernig stöðu höfuðatvinnu-
vega er háttað á landsbyggðinni.
Jafnframt hefur ráðherrannn fa-
Uð Byggðastofnun að semja yfirlit
ýfir þróun byggðar með hliðsjón
af mannfjöldabreytingum, bætt-
um samgöngum og þjóðfélags-
breytingum. Ákvarðanir um þetta
efni tók forsætisráðherra á
grundvelli greinargerðar eða
minnisblaðs, sem hann fékk frá
Byggðastofnun 28. mars siðastlið-
inn, þar sem stofnunin lýsir þvi,
að hún telji nyög alvarlega horfa
um þróun byggðar í landinu og
hafi svo verið um nokkurt skeið.
Morgunblaðið birtir hér minnis-
blað Byggðastofnunar til forsætis-
ráðherra í heild.
Byggðastofnun vill með minnis-
blaði þessu koma þvf á framfæri að
hún telur mjög alvarlega horfa um
þróun byggðar í landinu og hefur svo
verið um nokkurt skeið. Að ýmsu
leyti voru horfur atvinnulífs á lands-
byggðinni mjög góðar í upphafi árs-
ins 1987 og svo var raunar fram
eftir því. En þrátt fyrir gott atvinnu-
ástand víðast um landið flutti margt
fólk af landsbyggðinni. Röskun á
byggð í landinu hélt áfram á árinu,
og er sú röskun þjóðarbúinu óhag-
kvæm og hættuleg að mati stofnun-
arinnar. Hún leggur til að gert verði
átak til að snúa henni við þar sem
höfuðáherslan verði á eflingu atvinn-
ulífs á landsbyggðinni. Ef ekki verð-
ur breyting á byggðaþróuninni á allra
næstu árum þarf að horfast í augu
við það að ýmsar opinberar fram-
kvæmdir sem ráðist hefur verið í og
nú standa yfir eiga sér enga réttlæt-
ingu.
íbúaþróun innanlands
íbúaþróun innanlands var ekki
eins hagstæð og fyrir landið allt.
íbúum landsbyggðarinnar fækkaði
þó ekki á fyrra ári eins og árin þar
á undan en fjölgunin er minni en
áætlaður aðflutningur þangað frá
útlöndum. Nettótap landsbyggðar-
innar vegna búferlaflutninga innan-
lands er áætlað yfir 1.300 manns.
Á myndinni sem hér fylgir er ann-
ars vegar sýnd íbúaþróun lands-
byggðarinnar og hins vegar búferla-
flutningar innanlands og á milli landa
nettó á undanförnum árum. Þessi
mynd sýnir svo ekki verður um villst
að það eru búferlaflutningar sem
hafa valdið meginbreytingu á íbúa-
þróuninni. Fækkun fæðinga skiptir
mun minna máli.
Um verulegan flölda fólks er að
ræða í flutningum innanlands. Flutn-
ingar eru miklir í báðar áttir og mis-
munur aðfluttra og brottfluttra lítið
hlutfall af heildarstraumnum fram
og til baka. Er það venjulegt um
búferlaflutninga að svo sé. Hins veg-
ar hefur mismunur aðfluttra og
brottfluttra á landsbyggðinni farið
vaxandi undanfarin ár vegna þess
að brottfluttura fjölgar stöðugt en
aðfluttum ekki.
Flutningur fólks milli landshluta
getur átt sér eðlilegar skýringar í
breyttum forsendum byggðar í
landinu, en samsöfnun fólks vegna
framboðs á þjónustu en án tillits til
grundvallarforsendna þjóðarbúsins
er óæskileg og stenst ekki til lengdar.
íbúaþróun einstakra svæða á
landsbyggðinni er nokkuð mismun-
andi. Suðumes skera sig úr að því
leyti að þróunin verður að teljast
viðunandi, enda hefur íbúum fjölgað
í sama hlutfalli og þjóðinni allri á
undanfömum árum. Þróunin er lök-
ust á Vestijörðum, Vesturlandi,
Norðurlandi vestra og Norðurlandi
Byggbastofnun
Þróunarsui’b
Fjölgun íbúa landsbyggðarinnar og helldarflutningar nettó
2000
1500
1000
500
0
-500
-1000
-1500
1971 1972 1973 1974 1975 1976 1977 1978 1979 1980 1981 1982 1983 1984 1985 1986 1987
E3 Fjölgun BS Flutningar alls
Heimild: Hagstofugögn ! Gagnabrunni Byggöastofnunar. Ibúatölur eru bráöabirgðatölur. Flutninga-
tölur fyrir áriö 1986 eru bráðabirgðatölur. Flutningatölur fyrir áriö 1987 eru áætlaðar.
eystra. í þessum landshlutum hefur
fólki fækkað á undanfömum árum.
Á Austurlandi og Suðurlandi hefur
íbúum fjölgað örlítið.
Staða ^jávarútvegs
o g byggðaþróunin
í starfsáætlun ríkisstjómarinnar
var á það bent að taka þurfí meira
tillit til byggðasjónarmiða í fískveiði-
stjómuninni. Að mati Byggðastofn-
unar liggur mesta hættan fyrir ein-
staka útgerðarstaði í því að veiði-
heimildir fylgja skipunum algerlega.
Á undanfömum árum hefur það oft
verið talið vandamál að veiðar og
vinnsla séu ekki á sömu hendi á
hverjum stað, vegna þess að það
gæti leitt til þrýstings um að selja
físk óunninn til útlanda í von um
hærra verð. Þetta ástand er óbreytt.
Byggðastofnun verður þess nú vör í
auknum mæli að lánastofnanir
þrýsta á um að fiskvinnslufyrirtæki
í rekstrarörðugleikum selji skip sem
þau eiga, vegna þess að eigið fé fyrir-
tækjanna liggur í verðmæti veiði-
heimildanna. Þetta er óviðunandi,
einkum á þeim stöðum sem ekki
geta aflað hráefnis í vinnsluna nema
með eigin skipum.
Staða landbúnaðarins og
byggðaþróunin
Á undanfömum árum hefur dregið
úr framleiðslu í hefðbundnum bú-
greinum. Það hefur valdið minnkandi
umsvifum í sveitum landsins og sam-
drætti í byggðinni. Ýmsar aðrar
ástæður em þó fyrir þvf að búskapur
dregst saman eða leggst af. Um leið
og dregið hefur verið úr framleiðslu
hefðbundinna landbúnaðarvara hef-
ur hið opinbera lagt verulegt fé til
ýmiskonar mótvægisaðgerða. Þar er
víða um að ræða háar upphæðir sem
notaðar eru til að halda við búsetu
í fámennum héruðum meðan fé
skortir til að styðja atvinnurekstur í
þéttbýlinu.
Samdráttur f búvöruframleiðslu
er nú að koma í ljós í úrvinnslu,
verslun og þjónustu á landsbyggð-
inni. Auknar og bættar samgöngur,
aukin bifreiðaeign og auknar kröfur
allra landsmanna til sambærilegra
lífskjara hafa þau áhrif að sífellt
meiri þjónusta er sótt til-höfuðborg-
arsvæðisins. Því er líklegt að sveita-
byggð dragist enn frekar saman.
Niðurstöður
í skýrslu byggðastofnunar, Byggð
og atvinnulíf 1985, sem kom út um
áramót 1986/87, var í fyrsta sinn
kynnt íbúaspá sem ffamreiknuð var
fyrir einstaka landshluta að teknu
tilliti til reynslu undanfarinna ára
af búferlaflutningum. Mörgum þótti
reikningur þessi svartsýnn fyrir hönd
landsbyggðarinnar. Þvf miður hefur
hann reynst nokkuð réttur. Forsend-
ur framreiknings nú væru í fullu
gildi.
Ef svo heldur sem horfír er þeim
markmiðum sem ríkisstjómin hefur
sett sér varðandi þróun búsetu í
landinu stefnt í hættu. Auðlindanýt-
ingin kallar á vissa dreifingu byggð-
arinnar. Nægir að benda á síldar-
og loðnuveiðar, og nýtingu innfjarð-
arrækju- og skelfískmiða. Vinnslu
afurðanna og þjónustu við íbúana
er hins vegar hagkvæmara að stunda
á fáum stöðum. Nauðsynlegt er að
leita leiða til að samræma þetta mis-
munandi Jiagræði atvinnugreina,
þannig að búsetan verði í byggðar-
lögum sem fá staðist til lengdar. Án
þessháttar stefnumörkunar mun
sjávarútvegurinn í vaxandi mæli snú-
ast um að safna saman hráefni til
vinnslu erlendis. Þar að auki er tolla-
reglum og aðgerðum í byggðamálum
f markaðslöndunum beitt til að ýta
undir þessa þróun. Hin mikla fjár-
festing í allskyns opinberum þjón-
ustumannvirkjum verður vannýtt.
Ekki er hægt að segja fyrir um það
hversu lengi höfuðborgarsvæðið get-
ur' tekið við aðflutningi af lands-
byggðinni en ljóst að hann er þjóð-
inni ekki lengur hagkvæmur.
Það mun reynast erfítt að spoma
við þessari þróun. Langvarandi brott-
flutningur dregur þrótt úr byggð-
inni. Dæmi um það má t.d. sjá í vilj-
askorti til að byggja húsnæði víða á
landsbyggðinni. Á undanfömum
árum hefur dregið verulega úr bygg-
ingu fbúðarhúsnæðis á landsbyggð-
inni. Er nú svo komið að segja má
að slík starfsemi fari svo til eingöngu
fram á suðvesturhomi landsins. Þó
er víða húsnæðisskortur á þéttbýlis-
stöðum landsbyggðarinnar.
Að margra áliti ýta sumar aðgerð-
ir hins opinbera undir byggðaröskun-
ina, þótt með óbeinum hætti sé. Mik-
ill hluti þeirrar opinberu þjónustu
sem nú er í hvað örustum vexti er
þess eðlis að talið er hagkvæmast
að reka hann á einum stað í landinu.
Hið opinbera hefur enga stefnu varð-
andi staðarval þjónustufyrirtækja.
Ýmsar aðgerðir sem ætlað er að rétta
hlut sk. forgangshópa hafa mest
áhrif á höfuðborgarsvæðinu vegna
þess að þeir hópar eru fjölmennastir
þar. Ýmiskonar misræmi í skattlagn-
ingu hefur verið látið viðgangast
enda þótt vitað sé að áhrifín mis-
muni landshlutum.
Meðan ekki er sjáanlegt neitt lát
á hinni neikvæðu byggðaþróun telur
Byggðastofnun sér skylt að benda
stjómvöldum á að þau þurfa að
breyta til f verulegum atriðum varð-
andi opinberar framkvæmdir og upp-
byggingu þjónustu á landsbyggðinni.
Sú fjárfesting f atvinnutækjum og
þjónustu sem ráðist hefur verið í á
undanfömum árum er þegar orðin
vannýtt að hluta og verður það enn
frekar f framtfðinni. Spumingin er
því fyrst og fremst sú hvemig menn
vilja horfast í augu við þessar stað-
reyndir. Það er óveijandi að veita fé
til opinberra framkvæmda sem fyrir-
sjáanlegt er að munu ekki nýtast
nema að óverulegu leyti vegna þess
hve íbúar eru fáir. Á sama hátt er
óveijandi að fjárfest sé í atvinnu-
tækjum sem fyrirsjáanlega munu
ekki geta orðið arðsöm.
Þá vill stofnunin benda á að rök-
semdafærsla fyrir ýmsum opinberum
útgjöldum sem talin em gagnast
landsbyggðinni sérstaklega er ekki
lengur fyrir hendi. Þar má meðal
annars nefna framlög til strandferða-
skipa og innfjarðaflutninga á sjó.
Nauðsynlegt er að stokka upp og
breyta um áherslur f opinberum flár-
veitingum til byggðamála. Við það
gæti skapast svigrúm til fjárveitinga
til verkefna á landsbyggðinni sem
eru mun meira aðkallandi og sem
geta skapað grundvöll undir heil-
brigðari byggðaþróun.
Úrræði
Byggðastofnun telur ekki veijandi
að stjómvöld sitji aðgerðarlaus.
Oflugt atvinnulíf og mannlíf á lands-
byggðinni er þjóðinni nauðsynlegt,
ekki síst vegna þess hversu mikill
hluti útflutningstekna þjóðarbúsins
skapast þar.
Stofnunin vill sérstaklega vára við
því að aðgerðum í ýmsum málaflokk-
um sem eru að meira eða minna leyti
á ábyrgð ríkisvaldsins verði hagað
þannig að þær leiði til enn meiri
samþjöppunar byggðarinnar á einn
stað en nú er; þannig ganga þær
þvert á þjóðarhag. Aðgreining starfa
eftir landshlutum í framleiðslusam-
félag landsbyggðarinnar og þjón-
ustusamfélag höfuðborgarsvæðisins
er óæskileg.
Aðgerðir stjómvalda á hinum
ýmsu sviðum hafa atlflestar áhrif á
aðstöðu til búsetu með beinum eða
óbeinum hætti enda þótt ekki sé allt-
af vitað fyrirfram hver þau munu
verða. Byggðastofnun hefur bent á
að sumt af því sem hið opinbera
gerir taki ekki nægjanlega mið af
þeim staðreyndum sem við blasa.
Einnig hefur stofnunin bent á að fjár-
veitingar sem em að margra mati
réttlættar í nafni byggðastefnu nýt-
ist ekki nægilega vel í þeim tilgangi
að hafa raunvemleg áhrif til að
bæta aðstöðu íbúa landsbyggðarinn-
ar og fyrirtækja þar.
Þeir fjármunir sem Byggðastofn-
un hefur verið falið að annast hafa
á undanfömum ámm í sífellt auknum
mæli verið landsíjármagn og æ oftar
hefur þurft að veija þeim til að grípa
til aðgerða til að rétta við hag físk-
vinnslu sem að vemlegum hluta er
að finna á landsbyggðinni. í kjölfar
samdráttar í hefðbundinni land-
búnaðarframleiðslu, bættra sam-
gangna og aukinna krafna um sam-
bærileg lífskjör bætast verslun og
úrvinnslu úr landbúnaðarafurðum í
þennan hóp og stefnir í það sama
hjá -flestum eða öllum atvinnugrein-
um landsbyggðarinnar. En án heil-
brigðs atvinnurekstrar og mannlifs
á landsbyggðinni getur þjóðfélagið
ekki staðist og því fer nauðsynlegt
að grípa til aðgerða og koma í veg
fyrir að þessi þróun haldi áfram. Til
þess þarf að fara aðrar leiðir en þær
sem famar hafa verið til þessa.
Það er skoðun stofnunarinnar að
efling atvinnulífs á landsbyggðinni
þurfí að vera á ábyrgð íbúa hennar
og að fmmkvæði þeirra. Þróun und-
anfarinna ára hefur hins vegar dreg-
ið úr möguleikum þeirra til að rækja
þetta hlutverk sitt. Auk þess er að-
staða þeirra sem vilja stofna eða
reka fyrirtæki á landsbyggðinni
víðast lakari en á höfuðborgarevæð-
inu. StjómvTild geta því með góðri
samvisku lagt atvinnuþróun lands-
byggðarinnar lið án þess að hafa
áhyggjur af því að þau séu með því
að mismuna mönnum óeðlilega.
Byggðastofnun hefur nú starfað í
rúm tvö ár. Henni er óhægt um vik
að styðja við ýmis mál sem áhuga-
verð em vegna þess hversu mikill
hluti fjármagns hennar er endur-
lánað lánsfé. Á höfuðstól stofnunar-
innar vilja stjómendur hennar ekki
ganga. Foreætisráðherra hefur varp-
að fram þeirri hugmynd að leggja
fram tekjur af sölu fyrirtækja í eigu
ríkisins til að auðvelda einstakling-
um, félögum þeirra og fyrirtælgum
að leggja fram eigið fé í starfandi
eða nýjum fyrirtælqum f heima-
byggð. Ríkið hefur nú þegar selt
nokkur fyrirtæki og áhugi er á að
selja fleiri. Sum þeirra em á lands-
byggðinni. Þetta er mjög álitlegt,
sérstaklega í þeim tilgangi að geta
lagt fram hlutafé í nýjum fyrirtækj-
um. Byggðastofnun er þess albúin
að takast á við það verkefni að ann-
ast um slíkt áhættufíármagn hins
opinbera til að efla atvinnurekstur á
landsbyggðinni. Engu að síður er
nauðsynlegt að byggja markvisst upp
framlag úr ríkissjóði sem hægt er
að nota til ýmissa verkefna á lands-
byggðinni sem stofnunin telur nauð-
synlegt að ráðast í.