Morgunblaðið - 06.10.1988, Blaðsíða 22

22
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 6. OKTÓBER 1988
Þjóðin og kirkjan
Aldarminning herra Ásmundar Guðmundssonar hiskups
iflPilB
M ím0
"wmmmmm
•. .
. .. •
v
Ásmundur
Guðmundsson
biskup
eftir Guðmund
Sveinsson
I
Fimmtudaginn 6. október er öld
liðin frá fæðingu herra Ásmundar
Guðmundssonar biskups.
Herra Ásmundur Guðmundsson
biskup var einn af merkustu og
sérstæðustu kirkjuleiðtogum ís-
lendinga á þessari öld. Hann var á
sinni tíð einn lærðasti guðfræðingur
landsins og mestur áhugamaður um
allt er laut kristni og kirkju. Allir
er honum kynntust og nutu vináttu
hans töidu að þar færi maður sem
engin svik væru í. Hann var sönnun
þess að íslenska kirkjan hefur alið
og fóstrað hina göfugustu og heil-
steyptustu menn. Slíkir menn láta
ekki sviptivinda og andbyr hrekja
sig af leið. För þessa Borgfírðings
til biskupsdóms yfír Islandi var
harla sérstæð. Þar var ekki um að
ræða beina braut embættisframans.
Braut herra Ásmundar lá miklu
fremur um garða hjá alþýðu lands-
ins. Einmitt þess vegna skildi herra
Ásmundur allra manna best að
þjóðin er kirkjan. Kirkjan og þá
allra síst þjóðkirkjan má aldrei
verða stofnun utan og ofar fólkinu
í landinu, klíkustofnun hinna út-
völdu, heldur stofnun með fólkinu,
fyrir það og vegna þess.
Herra Ásmundur biskup var á
sinni tíð sá guðfræðingur íslend-
inga sem einna gleggst skildi hvað
hugtakið þjóðkirkja felur í sér og
hversu það skuldbindur guðfræð-
inga til leitar og leiðsagnar.
II
Ásmundur Guðmundsson fæddist
í Reykholti í Reykholtsdal 6. októ-
ber 1888. Hann var sonur hjónanna
síra Guðmundar prófasts Helgason-
ar í Reykholti, eins hinna kunnu
Birtingaholtsbræðra, og konu hans,
frú Þóru Ásmundsdóttur, prests
Jónssonar í Odda, síðar dómkirlqu-
prests í Reykjavík.
Ásmundur ólst upp hjá foreldrum
sínum í Reykholti og tók mikilli
tryggð við staðinn, bæði sérstæða
og merkilega sögu -staðarins sem
og umhverfíð sjálft í fegurð sinni
og mildi. Þau Reykholtssystkinin,
Ásmundur og systkini hans, létu
síðar gera skógarlund í Reykholti,
að prýða staðinn og greiða honum
fósturlaunin.
Snemma komu í ljós óvenjulegir
námshæfíleikar Ásmundar. Var það
hvort tveggja, að skilningur hans
var glöggur og minnið mikið og
öruggt. Svo sagði mér heimiliskenn-
ari í Reykholti, að erfítt hefði verið
að halda aftur af Ásmundi við nám-
ið. Hefði hann alltaf kosið að glíma
við erfíðari fræði en ætla hefði með
sanngimi mátt bömum á hans
aldri. Hin erfíðu fræði vöktu Ás-
mundi margar spumingar og þeim
reyndist ekki alltaf auðvelt að
svara. Það var einkenni á Ásmundi
alla tíð, að hann var fundvís á erfíð-
ar spumingar að þroska skilning
sjálfs sín og nemenda sinna síðar.
Ásmundur Guðmundsson varð
stúdent frá Menntaskólanum í
Reykjavík vorið 1908 og fékk ágæt-
iseinkunn á stúdentsprófínu. Sama
vor hætti faðir hans, síra Guðmund-
ur, prestskap í Reykholti og fluttist
til Reykjavíkur. Var þá að sinni
tengslum slitið við Borgarflarðar-
byggðir, en hin mikla auðlegð hér-
aðsins í Qölbreytni sinni og fegurð
fylgdi Ásmundi alla ævi.
Asmundur Guðmundsson var
þegar eftir stúdentspróf staðráðinn
í að lesa guðfræði og ganga í sveit
þeirra er leggja vildu lið kirlqu
Krists á íslandi. Hann kaus hins
vegar að hefla þá námsbraut við
Kaupmannahafnarháskóla og
stundaði þar nám hinn fýrsta vetur
eftir stúdentsprófíð. Það sama gerði
vinur hans og skólabróðir, Tryggvi
Þórhallsson, er hélt sömu náms-
braut. Þar kom fram sérstakt fyrir-
bæri, vinátta og tryggð í öðrum
ættlið þar sem þeir sóttu fram hlið
við hlið til menntunar og frama,
Tryggvi og Ásmundur. En með
feðrum þeirra, síra Þórhalli Bjama-
syni síðar biskupi og síra Guðmundi
Helgasjmi í Reykholti, hafði áður
verið mikil vinátta og samskipti svo
náin, að þeir höfðu brauðaskipti,
skiptu á Ákureyri og Reykholti. I
þessari námsdvöl f Kaupmannahöfn
lagði Ásmundur meðal annars
stund á hebresku og lauk prófí í
henni. Komst Ásmundur þá í kynni
við prófessor Frants Buhl, sem var
einna lærðastur allra Gamla testa-
menntisfræðinga á Norðurlöndum.
Má segja, að hann hafí markað
tímamót í þeim fræðum meðal
Norðurlandabúa. Frants Buhl var
slíkur yfírburðamaður, að hann var
til þess kvaddur frá Kaupmanna-
höfn að sjá um endurútgáfu hinnar
miklu, hebresku orðabókar, sem
kennd er við þýzka málvísinda-
manninn Wilhelm Gesenfus og lengi
var hin fremsta sinnar tegundar.
Það er öruggt að iagður var góður
grundvöllur að menntun Ásmundar
Guðmundssonar f fræðum Gamla
testamentisins við kynni hans af
Frants Buhl, kennaranum og fræði-
manninum.
Að lokinni ársdvöl f Kaupmanna-
höfn, innrituðust þeir Ásmundur og
Tryggvi f Prestaskólann í Reykjavfk
árið 1909. En á meðan þeir stund-
uðu þar nám, var Háskóli íslands
stofnaður, 1911, og Prestaskólinn
sameinaður honum sem guðfræði-
deild Háskólans. Voru þeir Tryggvi
og Ásmundur, ásamt Ingvari Sig-
urðssyni, fyrstu nemendumir sem
luku guðfraeðiprófí frá Háskóla ís-
lands, 19. júní 1912.
Á námsárum Ásmundar Guð-
mundssonar f Prestaskólanum og
síðan f guðfræðideild Háskóla fs-
lands urðu örlagaríkar breytingar á
viðhorfum manna hér á landi sem
alls staðar á Vesturlöndum til guð-
fræðinnar. Nýr skilningur á trú og
guðfræði var að koma fram. Það
var hið sérstæðasta fyrir þennan
skilning, að guðfræðin ætti að vera
ný, alltaf ný, aldrei gömul og fom.
Guðfræði og trú hljóta ævinlega að
tala til og snerta mennina á líðandi
stund. Þeirra er nútfðin og framtíð-
in, ekki sfður hið síðamefnda. Guð-
fræðin og trúin eiga að vera mönn-
um öruggust hjálp og stoð að skapa
framtíð þeirra, veita blessun og ná
inn f líf þeirra. Guðfræði og trú em
því engin fomaldarfræði, heldur
veita þau svör við alvarlegustu og
einlægustu spumingum samtfðar-
innar og veita lffsstraumi til hins
ókomna. Til að tryggja sérstaka
áherzlu á þennan skilning á hlut-
verki trúar og guðfræði var fundin
nafngiftin „Nýja guðfræðin", sem
ekki átti að tákna eina stefnu til
viðbótar við fyrri guðfræðistefnur,
heldur nýtt viðhorf til fræðanna,
og gera þau aldrei einskorðuð,
þröng og lokuð, heldur ftjálslynd,
víðsýn og opin. Og svo merkilegt
sem það nú er, hefur nafngift þessi
haldizt meðal nágrannaþjóða okkar,
þótt hér á landi hafí þótt sæma að
nota heitið „ný guðfræði" um sér-
stakar kenningar og útlistanir
nokkurra fylgjenda hennar. Það
vom þrír menn, sem öðmm fremur
urðu til þess að kynna fyrst hin
nýju viðhorf f guðfræði á íslandi.
Vom þeir allir kennarar við guð-
fræðideild Háskóla íslands við upp-
haf deildarinnar og þannig kennar-
ar Ásmundar Guðmundssonar.
Þessir menn vom: Jón Helgason
sfðar biskup, Haraldur Nfelsson,
prófessor, og Sigurður P. Sívertsen,
prófessor. Þetta vom næsta ólíkir
menn. Jón Helgason, hin mikli
raunsæismaður, laus við dulúð og
draumlyndi, Haraldur Níelsson,
hinn mikli tilfínpingamaður, með
stórbrotnar hugsýnir og hugsjónir
og Sigurður P. Sívertsen maður
jafnvægisins og róseminnar, sem
sameinaði ef til vill betur en hinir
tveir þekkinguna á hinu foma og
nýja. En allt stuðlaði að því sama,
að gera nemendur guðftæðideildar-
innar að virtum guðfræðingum, sem
hlutu jöfnum höndum að takast á
við fræði sín og finna til ábyrgðar
gagnvart samtíðinni, vandamálum
hennar og úrlausnarefnum. Hér
eftir gat guðfræðingurinn ekki setið
í fílabeinstumi og notið fræða
sinna, hans vettvangur var hinn
annasami heimur. Umbrót veraldar
og ólga urðu hlutskipti hins trúaða
manns. Nú skyldi minnast á sér-
stæðan hátt svars Florence Nigh-
tingale, er hún var spurð í hvaða
trúflokki hún væri: „Fámennum
flokki," sagði hún, „hinum fámenna
flokki miskunnsama Samverjans."
Ásmundur Guðmundsson hafði
ekki lengi verið guðfræðikandfdat,
er hann tók boði frá íslendingum í
Vesturheimi að gerast prestur ’
þeiíra í.Vatnabyggðum f Saskatch-
ewan í Kanada. Það voru mikil
umskipti að hverfa frá íslandi vest-
ur til Kanada, kynnast nýrri veröld
í deiglu umbréytingarinnar. Hvergi
mátti betur sjá hið gamla og nýja
takast á. Vesturlönd voru að hafa
hamskipti, en' í Vesturheimi var
nýtt samfélag í mótun byggt á forn-
um arfí að vísu, en átti að uppfylla
fyrirheit og þrár, sem aldrei áður
höfðu birzt svo skýrt og hiklaust
og átt svo djúpar rætur í sál mann-
kynsins og samvizku. Tíminn vestra
varð Ásmundi Guðmundssyni mikill
reynslu- og lærdómstími og skerpti
skilning hans á því, sem hæst bar
í hugsjónum Vesturálfunnar á þess-
um tíma, sameiningarviðleitninni
og trúnni á gildi einstaklingsins.
Asmundur gleymdi aldrei hinum
stóru löndum vestursins og átti það
sinn þátt í því að losa hann við að
verða Evrópuþreytunni að bráð en
hún átti eftir að grípa um sig á
flestum menningarsviðum Vestur-
landa á árunum milli heimsstyijald-
anna tveggja. í lok dvalar sinnar í
Vesturheimi þjónaði Ásmundur
Guðmundsson íslenzkum söfnuði f
Alberta um mánaðartíma.
Ásmundur dvaldi í Reykjavík
veturinn 1914-15 og fékkst þá við
kennslu og ritstörf. Það var á þessu
ári, að hann hóf fyrir alvöru að
þýða rit eftir þýzka guðfræðinginn
og guðfræðikennarann Adolf von
Hamach, en Hamach var einna
kunnastur allra hinna svokölluðu
fijálslyndu guðfræðinga. Fijáls-
lynda guðfræðin er ein fyrsta grein-
in á meiði nýju guðfræðinnar. Ás-
mundur þýddi eitt af kunnustu rit-
um Hamachs, Das Wesen des
Christentums, Kristindómurinn,
og átti það að koma út í heftum.
Lét Fjallkonuútgáfan prenta eitt
hefti árið 1915, en síðan féll út-
gáfan niður. Sjálft kom ritið svo
út austur á Seyðisfírði árið 1926.
Ásmundur Guðmundsson hafði
sjálfur komizt í samband við hinn
þýzka háskólakennara og fengið
leyfí hans til að þýða rit hans og
kynna íslendingum. — Þýðingar-
starfið svo og val á verkefni til
þýðingar sannaði eitt af brennandi
áhugamálum Ásmundar að tryggja
það, að alþýða manna á íslandi
ætti þess kost að fylgjast með þeim
rannsóknum, er fram fæm á sviði
guðfræðinnar á Vesturlöndum og
vissi hvaða spumingar væm áleitn-
astar f huga fræðimannanna og
væm þeim mest eggjun og um-
hugsunarefni. íslendingar áttu ekki
að vera áhorfendur, heldur þátttak-
sndur í rökræðunum um trúmál og
guðfræði. Guðfræði Adolfs von
Hamacks var tvímælalaust sú, sem
mest var í sviðsljósinu frá aldamót-
um og fram til 1920 og reyndar
miklu lengur. Það var Adolf von
Hamack, sem einna ákveðnast
greindi á milli hins tvenns konar
fagnaðarerindis f Nýja testament-
inu: Fagnaðarerindis Jesú Krists,
sem fram kæmi í samstofna guð-
spjöllunum fyrst og fremst, og
fagnaðarerindisins um Jesúm
Krist, er Pálsbréfín og Jóhannesar-
guðspjall boðuðu.
En Ásmundur Guðmundsson
hafði ekki hugsað sér að gerast
kennari og þýðandi, þótt hvort
tveggja félli honum vel. Hann var
aðeins að átta sig betur á verkefii-
um fræðigreinar sinnar, vinna úr
menntun sinni og reynsíu og und-
irbúa nýjan þátt í merkum starfs-
degi. Það var líka að vetrinum lokn-
um, að tvennt gerðist f lífi hans,
sem markaði þvf stefnu og auðgaði
það að hamingju og fögnuði. Hinn
24. júní 1915 var Ásmundur vfgður
aðstoðarprestur til síra Sigurðar
Gunnarssonar f Stykkishólmi og
hinn 27. júní, þrem dögum síðar,
Þnkkarkveðja frá kirkjiiiuu
Um og eftir síðustu aldamót
eignaðist íslenska þjóðin vakandi
hugsjónamenn, sem með áhuga
sínum og andagift höfðu víðtæk
og varanleg áhrif á þjóðlff okkar
á mörgum sviðum félags- og
menningarmála. Hér eru mér efst
f huga kirkju- og skólamálin af
því tilefni, að í dag eru rétt 100
ár frá því að dr. theol. Ásmundur
Guðmundsson biskup fæddist.
Hann var fæddur 6. október 1888
að Reykholti í Borgarfirði. Hann
er vissulega einn þeirra manna,
sem mest og best hafa þjónað
íslenskri kristni og kirkju á þess-
ari öld.
Herra Ásmundur Guðmunds-
son verður okkur minnisstæður,
sem þekktum hann og nutum leið-
sagnar hans á kennarastóli og í
biskupsdómi. Hann var eftir-
minnilegur kennari, virkur í fé-
lag8málum kirkjunnar og farsæll
leiðtogi hennar. Ásmundur Guð-
mundsson var ljúfmenni, hjarta-
hlýr og góðviljaður. Yfirbragð
hans var bjart, heiðríkt og svip-
mikið. í augun hans var leiftur
er lýsti af eldmóði hjartans, er
hann flutti mál sitt og lýsti skoð-
unum sínum. Honum var sann-
leiksást í blóð borin. Hann gerði
þá reglu að grundvaliaratriði í
fræðiiðkunum sínum, sem Ari
prestur Þorgilsson orðaði svo, að
hafa skyldi jafnan það, sem sann-
ara reyndist. Ásmundur Guð-
mundsson var einstakur eljumað-
ur, vandvirkur og ósérhlífínn.
Hann gaf sig óskiptan að hugðar-
málum sínum og verkefnum.
„Stunda þetta, ver allur í þessu."
(1. Tim. 4:15). Hann var ótrauður
baráttumaður skoðana sinna, af-
kastamikill rithöfundur og fræði-
maður. Það á við hann, sem séra
Hallgrímur segir:
Víst ávallt þeim vana halt:
vinna, lesa, iðja,
umfram allt þó ætíð skalt
elska Guð og biðja.
Það minnir mig aftur á orð post-
ulans: „En íklæðist yfír allt þetta
elskunni, sem er band algerleik-
ans.“ (Kól. 3:14). Þannig var Ás-
mundur Guðmundsson búinn til
þeirra þjónustu í kirkjunni, sem
Guð kallaði hann til. Kærleiksrík-
ur og umhyggjusamur var hann
í viðmóti sínu. Það duldist ekki,
að hann vildi öllu öðru fremur
leggja gott fram úr góðum sjóði
hjarta síns.
Aldimar líða. Kynslóðir koma
og fara.
„Gleymist þó aldrei
eilffa lagið
við pílagrímsins gleðisöng,"
Þegar við nemum staðar við
aldarminningu Herra Ásmundar
Guðmundssonar heyrum við þenn-
an söng koma frá hjarta hans. í
dag lýtur kirlqan minningu hans
í virðingu og þökk.
Pétur Sigurgeirsson