Morgunblaðið - 03.08.1989, Qupperneq 43

í samtali við sig: „Ég vildí heldur
taka hættuna af að hafa ísland óvar-
ið eyland en samþykkja hersetu á
íslandi á friðartímum til jafnlengdar
gildistíma aðildarsamningsins að Atl-
antshafsbandalaginu."
Bandaríkjamenn stefndu sem fyrr
að varanlegri hersetu en íslendingar
vildu aðeins gera skammtímasamn-
ing. Samkomulag náðist að lokum
um öll samningsatriðin og 5. maí
1951 var gerður varnarsamningur
milli íslands og Bandaríkjanna.
Enda þótt varnarsamningurinn frá
1951 sé í eðli sínu skammtímasamn-
ingur vegna þess, að hvor aðili fyrir
sjg getur með uppsögn losað sig frá
honum að undangengnum samninga-
viðræðum og tilkynningum á 18
mánaða tímabili (6 mán^ða viðræð-
um, eins árs uppsagnarfresti), virðist
það hafa verið markmið Bandaríkja-
manna að varnarsamningurinn verði
í framkvæmd langtímasamningur.
Hefur þeim í reynd tekist að ná þessu
markmiði. Bandaríska varnarliðið er
enn í Keflavík árið 1989, 36 árum
eftir að Kóreustyijöldinni lauk.
Varnirtil hvers?
Vissulega var útþensluógnun Sov-
étríkjanna og kommúnismans í Evr-
ópu um og eftir síðari heimsstyijöld-
ina gild ástæða iyrir stofnun NATO
árið 1949. Ovinarímyndin frá
stríðsárunum hafði breyst. Fyrri
óvinirnir gerðust bandamenn, fyrri
bandamenn skiptust í tvo óvinahópa.
Islandi, fullveldi þess og sjálfstæði
hefur þó ekki verið ógnað á Iýðveld-
istímabilinu. Ógnunin, ef henni er
fyrir að fara, hefur aðeins verið óbein
og almenn vegna útþenslustefnu
Sovétríkja Stalíns og uppbyggingu
rauða heraflans, einkum á Kola-
skaga. Allt frá stofnun lýðveldis á
íslandi höfum víð í raun ekki átt
neina óvini í samfélagi ríkja. Við
höfum rekið vinsamlega stefnu gegn
öllum ríkjum, þótt við höfum átt
nánust samskipti við Norðurlönd og
NATO-ríkin. Óryggi okkar, sjálf-
stæði og fullveldi, stafar ekki bein'
hætta frá neinu ríki í heiminum,
hvorki lýðræðisríki né sósíölsku, ná-
grannaríki né fjarlægara. Þörf okkar
fyrir varnir í landinu miðað við það
friðsamlega ástand sem ríkir í okkar
heimshluta í dag er því takmörkuð.
Við höfum leyst okkar má eftir frið-
samlegum leiðum diplómatísins.
Hitt er þó ljóst, að meðan enn
hefur ekki tekist að stofna til vinsam-
legri samskipta stói’veldanna og á
meðan hin kommúniska hugsjóna-
fræði útþenslunnar hefur ekki verið
lögð á hilluna virðist full þörf fyrir
varnarbandalag vestrænna ríkja,
m.a. til þess að hafa forystu um
samningaviðræður um afvopnun og
til öryggisgæslu. Það er því enginn
vafi á því, að sá meginþáttur öryggis-
stefnu okkar að eiga aðild að NATO
er byggður á traustum grunni
langtímasamnings, sem nýtur fylgist
yfirgnæfandi meirihluta eða um 80%
Islendinga, e.t.v. meira.
En viðbótin við þessa grundvallar-
stefnu í varnar- og öryggismálum frá
1951 um veru varnarliðsins í
Keflavík síðan 1951 er vafasamari
og umdeildari. Hafa reyndar allir
íslenskir stjórnmálaflokkar lýst yfir
því, að æskilegt væri að geta haft
herlaust !and, ef aðstæður leyfðu.
í þessu sambandi má ekki gleyma
því, að það sem talið verður „full-
nægjandi varnir" er háð mati eða
skilgreiningu viðkomandi fullvalda
ríkis á þeim ógnum sem að því steðja.
Smáríki, sem á sér engan óvin og
er af engum ógnað, kemst af með
næsta litlar varnir. Aðild að NATO,
fáni þess að hún í varnarstöðvunum
hvern dag, varnarstöðvarnar í við-
bragðsstöðu, og rekstur íslendinga á
eftirlits- og viðvörunarkerfi því, sem
bandaríska varnarliðið annast í dag,
með tækjum þess og á þeirra kostn-
að, gerir að mínu áliti meira en að
fullnægja brýnustu þörfum íslend-
inga fyrir varnir í landinu miðað við
núverandi ástand öryggismála í okk-
ar heimshluta. Breyting varnar- og
öryggismála okkar í þessa átt virðist
því í senn fullnægja okkar eigin varn-
ar- og öryggisþörfum og tekur sann-
gjarnt tillit til Bandaríkjamanna og
annarra bandamanna okkar í NATO.
Birti ég ítarlega grein um þessa hlið
málsins í vorhefti Skírnis 1988 og í
Mbl. 18. maí 1988.
Hernám hugarfarsins
Umræða um herstöðvarmálið hef-
ur að mestu verið á svörtum nótum
og hvítum vegna hinnar einstrengis-
M0HGUNB1AÐIÐ FIMMTUHAGUR.3.; ÁQÚST 1989
43
legu stefnu Alþýðubandalagsins: „Úr
NATO, herinn burt.“ Aðeins lítið
brot þjóðarinnar tekur mark á þess-
ari stefnu, sem spyrðir saman tvö
sjálfstæð og aðskilin mál. Afstaða
aðalgagnrýnanda varnar- og örygg-
isstefnunnar hefur verið svo óraun-
hæf, að hún er almennt talin ómark-
tæk og ekki svaraverð. Hún hefur
því ekki kallað á faglega alvöruum-'
ræðu um málið. Aukaverkun af henni
et' sinnuleysi almennings um málið
og forystumenn annarra flokka hafa
ekki fundið hjá sér þörf á að leita
nýrra leiða í varnarmálum. Vegna
áhugaleysisins, sem af þessu hefur
leitt, virðast íslendingar vera farnir
að horfa fram hjá hernum, loka aug-
unum fyrir hérveru hans, láta jafn-
vel sem hann sé ekki hér, telja það
margir eðlilegt ástánd að hér sé er-
lendur her og herstöðvar, enda hefur
enginn íslyndingur 38 ára eða yngri
upplifað ísland sem herlaust land.
Þetta er það sem varað var við þeg-
ar talað var um hættuna af hernámi
hugarfarsins.
Ymsum hefur fundist það tvöfeldni
hjá Framsóknarflokknum að hafa
yfirlýsta stefnu um að hér skuli ekki
vera her á friðartímum en greiða
óskiptur atkvæði með varnarsamn-
ingnum við Bandaríkin 1951, þótt
friður væri þá í okkar landfræðilega
nágrenni. Skortur á samkvæmni
flokksins við sjálfan sig í þessu og
öðrum meiriháttar utanríkis- og ör-
yggismáium veldur því, að erfitt er
að gera sér grein fyrir, hversu alvar-
lega ber að taka yfirlýsingar hans í
utanríkis- og öryggismálum. T.d.
greiddi nokkurn veginn helmingur
þingflokksins atkvæði með en helm-
ingur á móti Keflavíkursamningnum
1946 (7 gegn 6) og flokkurinn var
líka tvöfaldur í roðinu við atkvæða-
greiðslu um aðildina að NATO
(flokksformaðurinn og annar þing-
maður sátu hjá, einn var á móti,
aðrir með). Hliðstæða sögu er að
segja um önnur örlagarík utanríkis-
mál eins og t.d. EFTA-aðild. Það er
því erfitt að segja hversu alvarlega
ber að taka hina upphaflegu yfirlýs-
ingu Framsóknarflokksins um að hér
skuli ekki vera her á friðartímum.
Síðustu árin hefur hann ekki sýnt
neina tilburði í þá átt að framkvæma
þá stefnu, þótt hann hafi verið við
völd.
Núverandi formaður Framsóknar-
flokksins, Steingrímur Hermanns-
son, hefur verið ráðherra síðan 1978.
Síðan hann var kjörinn formaður
flokksins 1979 hefur hann ekki haft
uppi neina forystu fyrir brottför hers-
ins né heldur beitt sér fyrir breyting-
um eða umbótum á varnarstarfinu
við Bandaríkin. Það er því eðlilegt,
að menn velti fyrir sér hvort upphaf-
leg stefna flokksins um herlaust land
á friðartímum sé fyrnd? Áhugi
flokksins á málinu er a.m.k. ekki
áberandi í seinni tíð.
Einu sinni varaði maður í stöðu
Steingríms við 'hernámi hugarfars-
ins.
Efnahagsleg áhrif varnarliðsins
hafa verið mikil, bæði beint og
óbeint. Hafa þar nokkur stórfyrir-
tæki notið góðs af, þ. á m. SIS og
dótturfyrirtæki þess, Reginn, en SIS
hefur löngum verið sterkur pólitískur
þrýstihópur í Framsóknarflokknum.
Hitt er svo rétt, að í fortíð sinni
á Framsóknarflokkurinn ýmsa til-
burði til þess að sýna í verki, að
hann vildi herlaust land á friðartím-
um. Hann myndaði t.d. samsteypu-
stjórnir árin 1956 og 1971, sem báð-
ar höfðu þá yfirlýstu stefnu, að er-
lendi varnarherinn skyldi hverfa _af
landi brott á kjörtímabilinu, en Is-
lendingar sjá um gæslu- og þjónustu-
störf í varnarstöðvunum, þó ekki
hernaðarstörf, og flugvélar NATO í
eftirlitsflugi á Norðurhöfum hafa
lendingarleyfi en ekki fasta bæki-
stöð. Báðar ríkisstjórnirnar gáfust
upp á að framkvæma þá stefnu.
Lokaorð
Vera bandaríska varnarliðsins í
landinu byggist á skammtímasamn-
ingi og forsendur hans, Kóreustyij-
öldin, eru brostnar fyrir 36 árum.
Bandaríkjamenn hafa allt frá árinu
1943 haft áhuga á jangtímasamningi
um herstöðvar á íslandi. Þeir hafa
þó bæði í orði og verki staðfest, að
á friðartímum sé fullnægjandi fyrir
öiyggishagsmuni okkar, þeirra og
bandamanna okkar í NATO, að hér
sé herstöðvarkjarni flugrekstrar-
sveita án hersetu. Þetta gætu íslend-
ingar annast. Varnarsvæðunum yrði
haldið í viðbragðsstöðu af Islending-
um. Þeir önnuðust rekstur allrar eft-
irlits-, viðvörunar- og fjarskiptaþjón-
ustu með tækjum og á kostnað
bandamanna okkar og í þeirra þágu.
Ef til ófriðarbliku drægi ætti hún sér
nokkurn aðdraganda í þróun erfiðrar
sambúðar. Þann tíma mætti nota til
að mæta hugsanlegu hættuástandi
með því að manna aftur varnarstöðv-
arnar með varaliði ef nauðsyn krefði
til þess að fyrirbyggja, að óvinveittir
herir eða hugsanlegir árásaraðilar
gætu notfært sé aðstöðuna á Is-
landi. Þannig væri öryggishagsmun-
um okkar, Bandaríkjanna og annarra
bandamanna okkar í NATO, fullnægt
án erlendrar hersetu hér á friðartím-
um. Áhyggjum vegna óhamingju og
óánægju erlenda liðsins hér á landi
væri létt af Keflavíkur-aðmírálnum
og löndum hans og dregið úr útgjöld-
um Bandaríkjamanna vegna hersetu
á íslandi.
Miðað við þróun heimsmála í dag
virðist fremur ólíklegt að ófriðar-
ástand skapist í náinni framtíð í
nágrenni okkar. Bendir margt til
þess, ekki bara Perestrojka Gorb-
atsjovs, heldur líka þróunin í Pól-
landi, Ungveijalandi, Júgóslavíu,
Kína og víðar, auk framvindu fjölda
samningaviðræðna um afvopnun og
öryggismál, þ. á m. nýjustu afvopn-
unartillögur Bandaríkjaforseta.
Ræður aðmírálsins í Keflavík gefa
tilefni til frekari rökræðu um varnT
ar- og öryggismál okkar í ljósi hinna
tveggja upprunalegu sjónarmiða Is-
lendinga og Bandaríkjamanna. Þykir
mér líklegt, að þá kæmi í ljós að
öryggisstefna sú, sem Ólafur Thors
mótaði og framkvæmd var á árunum
1946—1951 um varnarstöðvar með
borgaralegum flugvallarrekstri en án
hersetu verði hafin til vegs og virð-
ingar hér á landi. Því má" ekki
gleyma, að alþjóðasamskipti ríkja og
öryggismál eru háð stöðugum breyt-
ingum. Það liggur því í hlutarins
eðli, að öryggisstefna ríkja, þ. á m.
Islands, þarf að vera í stöðugri þróun
og endurskoðun með tilliti til breyttra
aðstæðna.
SIEMENS -gceði
GÓÐUR ÖRBYLGJUOFN
FRÁ SIEMENS!
• Fjórar stillingar fyrir örbylgjustyrk: 90, 180, 360
og 600 W • Tímarofi með hámarkstíma = 30 mín.
• Snúningsdiskur • Tekur 21 lítra • Góður leiðarvísir
og íslensk matreiðslubók.
Verð: 23.480,-
SMITH &NORLAND
NÓATÚNI 4 • SÍMI 28300
Höfundur ér sendiherra.
Nýju Wonder rafhlöðurnar,
Green Power, eru algerlega
kvikasilfurslausar. Þær eru því hlaðnar
„hreinni" orku og valda engri
umhverfismengun. Þess vegna má að
skaðlausu henda þeim að notkun lokinni.
Lífrænt efni hefur nú komið í stað
kvikasilfurs.
Green Power rafhlöðurnar eru lekafríar og
endast lengur en venjulegar rafhlöður.
Stuðlum að hreinu umhverfi - notum
Green Power rafhlöður.
Heildsala og smásala:
Olíuf éiagið hf
SUÐURLANDSBRAUT 18
SÍMI 681100
AUK/SiA 105-226