Morgunblaðið - 06.12.1990, Page 12

12
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6, DEgEMBER 1990
Hulinn vemdarkraftur
Bókmenntir
Jenna Jensdóttir
Eiríkur Jónsson: Lífsstríðið.
Æviferð Margrétar Róberts-
dóttur frá þriðja ríki Hitlers
til Þorlákshafnar.
Fróði hf. 1990
Pommem í Þýskalandi var fijó-
samt hérað og búgarðarnir stóðu
þétt. í þá daga var héraðið nefnt
matarbúr Þýskalands.
í litlu þorpi, Glansee í Pommern,
fæddist Margarete Ida Martha
Marten árið 1932. Foreldrar henn-
ar vorú Franz Robert Karl Marten
búgarðseigandi og kona hans
Heidwig anna Elisabet hjúkrunar-
kona. I Glansee unnu allir saman
að bústörfum. Litla stúlkan, þá
fjögurra ára, sat á teppi í sumar-
blíðunni og átti ásamt heimilis-
hundinum að gæta nautgripanna.
„Eins langt og augað eygði mátti.
sjá kornakra bylgjast undan léttri
golunni og til beggja handa voru
grænmetis- og ávaxtagarðar heim-
ilanna."
Minningar fyrstu bemskuár-
anna voru aðeins ljúfar og bjartar.
Börnunum fannst lífið fallegt og
gott. Pommern var paradís á jörðu.
En það syrti að í veröld litlu stúlk-
unnar. Sex ára missti hún föður
sinn á sóttarsæng og Heidwig stóð
ein uppi með börnin sín tvö, Marg-
arete og Hans Hermann ellefu ára.
Lífið hélt áfram hjá litlu stúlkunni
sem nú átti ekki lengur draumaver-
öld í Glansee.
Stjórnmálaástandið í Þýskalandi
og ógnþrungin framvinda þess
fléttaði örlög þessarar litlu fjöl-
skyldu sem-og annarra. Lífið í
Glansee varð brátt háð ákvörðun-
um og tilskipan. einræðisherrans
Hitlers. Uppeldi Hitlersæskunnar
náði einnig þangað.
Eiríkur Jónsson notar sem bak-
svið aðdraganda og gang heims-
styijaldarinnar af spjöldum sög-
unnar og tekst að mínu mati mjög
vel að draga það inn í frásögn
Margarete þegar við á.
Martröð styijaldarinnar náði
hámarki í lífi þrettán ára stúlkunn-
ar Margarete 1945 þegar Rússarn-
ir komu til Glansee. Hvatningarorð
þeirra — þegar sigur var í augsýn
— var að drepa, drepa — taka
þýskar konur hvar sem til næðist.
Sú skelfing: Er Rússinn
þrýsti þrettán ára barninu upp að
skítugum einkennisbúningi sínum
átti Margarete aðeins eitt ráð. „...
Faðir vor ... þú sem ert á himnum
... til komi þitt ríki ... verði þinn
vilji ... mamma hjálpaðu mér! „Þá
var eins og eitthvað brysti innra
með Rússanum.“
Þetta var ekki í fyrsta sinn sem
einhver hulinn vemdarkraftur
bjargaði Margarete frá slíkum ör-
lögum. Og var ekki sá sami kraft-
ur að verki 1946 þegar hún áður
viðskila við móður sína lenti samt
í sömu lest með flóttafólki til
Lúbeck? „Þið eruð fijáls ferða ykk-
ar, þið eruð í Lúbeck.“ Þær mæðg-
ur voru mjög trúaðar og oft var
Frásögn án jafnvægis
Bókmenntir
Ingi Bogi Bogason
Oddný Sv. Björgvins: Níu norna-
ljós. (119 bls.). Skákprent 1990.
Hér er á ferðinni byijandaverk
Oddnýjar. Um er að ræða níu
smásögur þar sem konur eru í
aðalhlutverki. Iðulega standa þær
í stríði við umhverfi sitt, þá aðal-
lega karlkynið. Fyrir vikið eru þær
stimplaðar eins konar nomir og
nomaveiðar því eðlilegt framhald.
Til að gefa innsýn í viðfangsefn-
ið skal hér stuttlega rakinn þráður
einnar bestu sögunnar í þessu
safni: í skini rauða kjólsins. Þar
segir frá ungri stúlku, fátækri, sem
gefur aleigu sína til að eignast
rauðan silkikjól. íklædd honum
hyggst hún vinna ástir „hans“.
Allt fer þó öðmvísi en ráðgert er.
Og undir lok sögunnar sefar hún
vonbrigði sín með því að níðast á
kjólnum.
Þessi saga er eins konar hagleg-
ur umsnúningur á dæmisögu
Krists um kaupmanninn sem seldi
allt sem hann átti til að öðlast
perluna dým. En mikið lengra nær
samanburðurinn ekki. Það verður
að segjast eins og er um þessa
sögu og bókina í heild: Býsna mik-
ill byijandabragur er á þessu byij-
andaverki.
Bygging sagnanna er yfirleitt
ómarkviss. Þær stefna að vísu
flestar að einhveiju lokamarki en
skortir ýmis frásagnartæknileg
atriði til þess að vekja og viðhalda.
áhuga lesandans. Þær byija gjam-
an í hádramatískri spennu sem
síðan er árangurslaust reynt að
halda allt til enda með sterkri orða-
notkun. Það skortir töluvert að
láta frásagnarfléttuna sjálfa skapa
spennuna, að efnisatriðin vegist
á. Þess vegna er lesandinn orðinn
ansi dasaður áður en sérhver saga
er að fullu sögð.
Trúverðugt samræmi er yfírleitt
milli sjónarhoms og frásagnar í
þeim sögum sem eru sagðar í
fyrstu persónu (t.d. Lífíð býr í
augunum þínum og Tímapendúll
og tölvutækni). í þeim sögum sem
sagðar eru í þriðju persónu nýtir
höfundur hins vegar illa þau tæki-
færi sem sh'kur frásagnarmáti býð-
ur upp á. Sjónarhomið er svo kirfi-
lega bundið aðalpersónunni að
vandskilið verður hví höfundur
hefur ekki skrifað allar sögurnar
í 1. persónu. Lesandanum veitist
nefnilega svo takmörkuð innsýn í
aðrar persónur, af og til afhjúpast
þær gegnum einræður en nær
aldrei gegnum samtöl.
Þar með er komið að öðru at-
riði. Dramatísk samtöl eru of sjald-
gæf í hlutfalli við fyrirferðarmikinn
Oddný Sv. Björgvins
söguhöfund. Of mikið ber nefni-
lega á því að höfundur segi í stað
þess að sýna. T.d. þegar Rósa (í
skini rauða kjólsins) hefur mis-
heppnað ástarævintýri að baki er
lesandanum færð einhvers konar
lausn á silfurfati: „Hún verður
smám saman svo undarlega létt á
sér. Svo óendanlega fijáls. Hún
hefur látið hefta sig — í bili. Van-
virt líkama sinn. Verið of fljót á
sér. „Bíddu þangað til þú fínnur
bergmál, frá þér skyldri sál. Litir
og draumar verða að finna réttan
farveg.““
í þeim fáu tilvikum sem samtöl
skipta töluverðu máli eru þau
óþægilega reyfarakennd. Eljarar
Snædísar (Steinkristallar í lífi og
ljósi) ávarpa hver annan „með
ískaldri fyrirlitningu“ þegar þeir
standa yfír henni, helsærðri:
„Steinar gengur ógnandi fast upp
að honum: „Eg ráðlegg þér að að
sleppa tökum á Snædísi. Héðan
af ætla ég að gæta hennar fyrir
þér og þínum líkum.“ Hann lyfti
hendinni en lætur hana síga: „Þú
átt ekki einu sinni kjaftshögg skil-
ið,“ segir hann kalt.“
Þótt stíl þessarar bókar skorti
töluverða listræna ögun má samt
ekki gleyma því að helsti styrkleiki
verksins felst í blæbrigðaríku
tungutaki. (Dæmi má taka úr upp-
hafí sögunnar Hafíð þið heyrt það?:
•„Næturgríma, neistahlaðin af
óveðurskrákum, sem krunka og
kroppa í mannfólkið. íshögl eða
blotaþungar snjófergjur skella á
þeim, seni hætta sér út fyrir dyr.“)
Hugmyndin að þessari bók er líka
heildstæð: Níu sögur um jafnmarg-
ar konur sem af ólíkum ástæðum
verða fyrir aðkasti náungans en
láta ekki veldi venjunnar kúga sig
til hlýðni. En eins og svo oft áður
þá er hér töluverður vegur frá
góðri hugmynd að vönduðum veru-
leika.
Margrét Róbertsdóttir og Eiríkur Jónsson
lesið úr biblíunni ógnarárið í
Glansee.
Eftir fjögur reynsluár í Lúbeck
og Kiel beindu örlögin þessari ungu
stúlku til íslands ásamt öðru þýsku
verkafólki sem kom á vegum Bún-
aðarfélags íslands. Margþættir
spádómar undramannsins í Hunde-
strasse í Lúbeck fóru að taka á
sig myndir veruleikans og héldu
því áfram.
Sautján ára var Margarete orðin
vinnukona á Litla-Kollabæ í
Fljótshlíð hjá búendum sem virtust
fáráðir og einrænir og það ásamt
kunnáttuleysi beggja aðila í tungu-
máli hins olli ungu stúlkunni stund;
um óbærilegri raun að búa við. Á
þeim tíma urðu þær breytingar í
lífi hennar: að hún skipti um
nafn án þess að óska sérstaklega
eftir því- — “ en hún undi því vel.
Margrét Róbertsdóttir mætir vissri
lífsreynslu- á íslandi fyrsta árið.
En gott fólk, einkum á Sámsstöð-
um, ásamt hinni miklu náttúrufeg-
urð í Fljótshlíðinni bjarga henni.
Og þannig fetar unga stúlkan
Margrét lífsferð sína í nýju landi
og verndarkrafturinn ósýnilegi
leiðir hana æ nær hamingju sinni.
Spádómarnir frá Lúbeck virðast —
hver af öðrum rætast — án þess
að hún trúi á þá.
15. ágúst og Margrét hrekkur
við — örlagadagur í lífi hennar.
Átján ára gerist hún ráðskona hjá
Ingimundi Guðjónssyni og sex ára
drengnum hans, Jónasi. Þótt Ieiðir
skilji um stund liggja þær saman
á ný. Fallegt er bréfíð sem Jónas
litli skrifar Margréti til Þýskalands
og biður hana að koma til þeirra
feðga aftur. Þau Ingimundur gift-
ast árið 1960 hann var 15 árum
eldri en hún.
Það snertir lesanda djúpt að
sögulok gerast í ágúst 1990 er
Eiríkur Jónsson og Margrét Ró-
bertsdóttir eiga góðar stundir í
glampandi sólskini við bæjarrúst-
irnar á Litla-Kollabæ. Hún 58 ára
gömul ekkja — haldin ólæknandi
sjúkdómi.
Orð hennar í lokakafla gefa
glögga sýn í lífsferð hennar á ís-
landi. „Mér fínnst ég vera Fljóts-
hlíðingur. Hér hóf ég nýtt líf sem
Islendingur og hvergi á íslandi er
fegurra." Og árin þeirra Ingimund-
ar í Þorlákshöfn með bömunum
þeirra sem eru þijú: Elísabet Anna,
Róbert Karl og Albert Ingi. „Ég
held ég hafí elskað Ingimund frá
fyrsta degi án þess að gera mér
grein fyrir því. Hann var dásamleg
manneskja, góður maður, tillits-
samur en ákveðinn og hafði efni á
að vera það. Hann var músíkalskur
fram í fíngurgóma, mikill húmor-
isti, hestamaður, góður faðir og
góður eiginmaður. Við rifumst
aldrei.“
Margrét Róbertsdóttir er svo
heppinn að fá til liðs við sig mann
sem sameinar látleysi og sálarþrek
hennar athygli sinni og hugsunum
— og þannig drýpur úr penna hans
óvenju sterk og heilsteypt saga
þess sem margt hefur reynt sárt
en ávallt átt innri styrk sem les-
anda fínnst hafa varðað mestu.
Unnið vissan lífssigur — en hreyk-
ir sér hvergi.
Hér fæst Eiríkur Jónsson við
verkefni sem sómir honum, ber
'Vott um ótvíræða hæfileika hans
og vísar á það besta sem í honum
býr.
Bókin er áhrifarík, sönn og
máttug í eðli sínu. Að mínu mati
má ævisaga, sem getur skyggt á
þessar minningar nú í jólaflóðinu,
hafa mikið til brunns að bera. Ljós-
myndir erú margar í bókinni og
fylgja að nokkru eftir æviferli
Margrétar. Óviðráðanlegur prent-
villupúkinn hefur aðeins látið ljós
sitt skína. Að öðru leyti er mjög
vandað til útgáfunnar. Stórmerk
saga. Hönnun kápu annaðist
Teiknideild Fróða hf.
Saga úr sjávarþorpi
__________Bækur_______________
Eðvarð Ingólfsson
Ármann Kr. Einarsson:
Gegnum fjallið.
Vaka-Helgafell 1990.
Ármann Kr. Einarsson þarf vart
að kynna. í meira en hálfa öld
hefur hann glatt íslenska æsku
með verkum sínum. Hann hefur
ritað hátt á fjórða tug bóka - og
ekki enn látið staðar numið þó að
árin séu að verða áttatíu.
Nýja bókin heitir Gegnum fjall-
ið. Hún gerist í afskekktu og ein-
angruðu byggðarlagi úti á landi.
Mikil deyfð er yfír mannlífinu enda
atvinnulíf bágborið. Fiskimið, sem
eitt sinn voru gjöful, hafa brugðist
og því hafa margir flust burtu.
íbúarnir hafa hvorki haft prest né
lækni í langan tíma. Allt virðist á
niðurleið.
Aðalsöguhetjan heitir Broddi.
Hann fer oftast einförum og þarf
að þola bæði háð og spott frá skóla-
félögum sínum. Eitt sinn dreymir
hann draum þess efnis að íbúarnir
muni fá nýjan prest sem geri
kraftaverk í byggðarlaginu.
Nokkru seinna rætist draumurinn.
Séra Páll verður mikil lyftistöng •
bæði fyrir atvinnu- og menning-
arlíf staðarins. Einn íbúanna, Alli
aflakló, vitnar líka um það í sög-
unni: „Séra Páll er postuli nýrra
tíma,“ segir hann hæstánægður.
Prestsdóttirin, Petrína, sem
einnig var í draumnum, verður
góður vinur Brodda. Þau lenda í
ýmsum ævintýrum saman. Hún er
tákn fyrir hið góða, tekur oft mál-
stað hans í skólanum og stappar
í hann stálinu. Hún á mikinn þátt
í að lokka hann út úr einsemd sinni
- enda segir hann við hana í lok
sögunnar: „Þú komst til mín í
draumi og draumurinn hefur
ræst.“
Ekki eru alltaf skörp skil milli
raunsæis og ímyndunar í sögunni
- en það gerir ekkert til. Ármann
er lúmskur í glettni sinni. Þegar'
presturinn og dóttir hans flytjast
á prestsetrið er miðstöðin þar bil-
uð. Þau grípa þá til þess ráðs að
fá lánaða bleikrauða björgunar-
galla hjá slysavarnasveitinni til að
geta haldið á sér hita fyrstu næt-
urnar. Tveir strákar, sem sjá prest-
inum bregða fyrir í björgunargall-
anum, verða skelfingu lostnir og
halda að hann sé geimfari!
Dregin er upp raunsönn mynd
af lífi í sjávarþorpi. Fólkið á margt
sameiginlegt. Þegar vel fiskast
gleðjast allir, ungir sem gamlir -
og sjómennirnir gefa vinum og
kunningjum í soðið. Þegar illa
gengur verða allir daprir. Börnin
eru samofín þessari lífsheild enda
hafa þau miklu víðari sjóndeildar-
hring og eru að mörgu leyti þrosk-
aðri en börn í höfuðborginni. Þeir
sem eiga eða hafa átt heima í sjáv-
arbyggð munu kannast við öll þessi
myndbrot.
Ármann er góður sögumaður.
Stíll hans er viðfelldinn og hann á
auðvelt með að skapa spennu. Sag-
Ármann Kr. Einarsson
an flytur góðan boðskap: Það á
ekki að ráðast á minnimáttar. Það
er Ijótt að uppnefna aðra. Fólk á
að treysta Guði.
Þessi bók á sannarlega erindi
til barna og unglinga.