Morgunblaðið - 06.12.1990, Síða 28

28
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 6. DESEMBER 1990
Enn gegn sósíal-
isma í sjávarútvegi
eftir Hannes Hólm-
stein Gissurarson
Árið 1946 sömdu allir helstu hag-
fræðingur landsins álitsgerð til
stjórnvalda um það, hvernig koma
skyldi á jafnvægi í efnahagsmálum.
Úrræði þeirra voru í fæstum orðum
víðtækari höft, fleiri boð og bönn,
aukin ríkisafskipti. Þremur árum
síðar kom dr. Benjamín Eiríksson,
hagfræðingur og síðar bankastjóri,
þá starfsmaður Alþjóðagjaldeyris-
sjóðsins, til landsins á vegum opin-
berra aðila og leiddi rök að því í
rækilegri^ skýrslu, að leið fijálsrar
verðmyndunar að jafnvægi væri
jafngreiðfær hér á landi og annars
staðar. Breyttust þá skyndilega við-
teknar skoðanir íslenskra hagfræð-
inga. Þetta litla atvik sýnir það
tvennt, hversu háðir hagfræðingar
eru tísku hvers tíma í hugmynda-
heiminum og hversu varasamt er
einmitt af þeim sökum að treysta
því, sem einhveijir menn í þeirra
röðum segja þá alla sammála um.
Hér sem endranær eru þær systurn-
ar rökvísleg hugsun, heilbrigð skyn-
semi og reynslan sjálf bestar til leið-
sagnar, ekki sjálftekið kennivald
hagfræðinga, sem veifa prófskírtein-
um sínum af sama ákafa og aðrir
menn flokksskírteinum.
I.
Nú er okkur tilkynnt, að flestir
eða allir „óháðir hagfræðingar"
landsins séu sammála um, að hefja
beri sölu veiðileyfa í sjávarútvegi.
Ég hef skrifað heila bók, Fiskistofn-
arnir við ísland: Þjóðareign eða ríkis-
eign?, gegn þessari skoðun og ætla
mér ekki að endurtaka öll þau rök,
sem þar eru reifuð, þótt bókin hafi
strax selst upp og verði ekki endur-
prentuð, fyrr en ég hef gefið mér
tíma til að bæta við nokkrum at-
hugasemdum. Ég hlýt þó að víkja
nokkrum orðum að greinum, sem
birst hafa hér í blaðinu síðustu vikur
um málið eftir þá Gylfa Þ. Gíslason,
Þorkel Helgason og höfund
Rey kj avíkurbréfs Morgun blaðsins
25. nóvember 1990. Þeir Gylfi og
Þorkell andmæla því, sem Jóhann
J. Ólafsson, formaður Verslunar-
ráðsins, hefur haldið fram, að sala
veiðileyfa jafngilti sósíalisma í sjáv-
arútvegi. Én Jóhann gerði ekki ann-
að en nota þetta hugtak í hefðbund-
inni merkingu. Ef ríkið selur útgerð-
armönnum veiðileyfi til eins eða
fleiri ára, þá merkir það vitaskuld,
að ríkið telur sig eiga fiskistofnana.
Sósíalismi hefur jafnan verið skil-
greindur sem krafa um, að ríkið
ætti mikilvægustu framleiðslutæki
og helstu náttúruauðlindir. Stalín
þjóðnýtti jarðir í Ráðstjórnarríkjun-
um í nafni sósíalismans. Attlee og
menn hans þjóðnýttu kolanámur og
stálver í Bretlandi undir merkjum
hans. Nú vilja þeir Gylfi Þ. Gíslason,
Þorkell Helgason og höfundur
Rey kj avíkurbréfs Morgun blaðsins
þjóðnýta_ fiskistofnana, gjöfulustu
auðlind íslendinga, en vegna hinna
skýru feigðarmerkja á sósíalisman-
um á okkar dögum gangast þeir
ekki við honum.
Þjóðnýtingarsinnar neita ekki að-
eins að segja til raunverulegs nafns
síns, heldur beita þeir líka ómerki-
legu áróðursbragði. Þeir segja, að
fylgismenn einkaeignarréttar á
veiðileyfum eða kvótum eins og við
Jóhann J. Ólafsson séum í raun og
veru líkastir austrænum sósíalistum,
því að við viljum fámenniseign á
kvótum. Mynda eigi nýja valdastétt
útgerðarmanna á íslandi í líkingu
við þá stétt dyggra flokksbrodda,
sem völdin hafði í sameignarríkjun-
um. Margur ætlar mig sig! Lítum
snöggvast á málið. Vitaskuld mætti
nýta fiskistofnana með hagkvæmari
hætti, lægri tilkostnaði: Færri togar-
ar væru þá að eltast við sama þorsk-
íj'ölda, minna væri kostað til að
draga hvert þorsktonn að landi. Setj-
um svo, að hugsanlegur spamaður
við hagkvæmari skipan mála gæti
numið tíu milljörðum króna á árí.
Þá er spumingin ekki sú, hvort
„þjóðin" gæti fengið þetta fé eða
útgerðarmennirnir. Fylgismenn
þjóðnýtingar tala íjálglega í nafni
stórra heilda eins og sósíalistar hafa
jafnan gert. Áður var gjaman rætt
um alþýðuna, nú um þjóðina. Hin
raunverulega spurning er, hvort
þetta fé á að renna í ríkissjóð til
viðbótar þeim áttatíu milljörðum,
sem 33 manna meirihluti á Alþingi
hefur til ráðstöfunar, eða hvort það
á að renna í vasa um 2.000 eigenda
hlutafjár í útgerðarfyrirtækjum.
Hvor hópurinn er líklegri til að veija
þessum geypilegu fjármunum skyn-
samlegar: 33 atvinnustjórnmála-
menn eða 2.000 útgerðaraðilar?
Hvort mun stuðla að meiri valddreif-
ingu, betra jafnvægi í þjóðarbú-
skapnum?
II.
Deilur um það, hvort sala veiði-
leyfa jafngildir sósíalisma, era þræt-
ur um merkingu orða, og þær skipta
þrátt fyrir allt ekki eins miklu máli
og umræður um það, hvað eigi að
gera og hvers vegna. Þorvaldur
Gylfason hefur í fjölda greina í
Vísbendingu, blaði Kaupþings, mælt
með sölu veiðileyfa, af því að hún
væri skjótvirkasta leiðin til að vinsa
úr þau fyrirtæki í sjávarútvegi, sem
hætta ættu starfsemi sinni. Rök
Þorvalar fyrir síðari skoðuninni era
einföld: Ef ríkið selur veiðileyfí á
uppboði, þá munu óhagkvæmari fyr-
irtækin ekki geta boðið jafnhátt verð
og hin hagkvæmari, ekki öðlast nein
veiðileyfi og verða fyrir vikið að
hætta starfsemi sinni. Uppboðið
væri eins kona sía, sem hagkvæm-
ari fyrirtækin kæmust ein í gegnum.
Fljótt á litið virðist þessi hugmynd
skynsamleg. En hún stenst ekki,
þegar nánar er að gáð. í fyrsta lagi
er vanmetið, hversu fljótt full hag-
kvæmni fengist, væri hinum fijálsa
kvótamarkaði, sem nú er að mynd-
ast, leyft að starfa. Fáir reka útgerð-
arfyrirtæki af hugsjónaástæðum. Ef
aðrir bjóða meira í kvótana en menn
treysta sér til þess sjálfir að fá fyrir
þá með því að halda áfram veiðum,
þá munu þeir flýta sér að selja þá.
Þess vegna er mjög mikilvægt að
trufla ekki kvótakerfið með beinum
og óbeinum styrkjum til óhag-
kvæmra útgerðarfyrirtækja.
í öðru lagi er í lausn Þorvaldar
ekki tekið nægilegt tiilit til hinna
óhagkvæmari útgerðarfyrirtækja.
Munurinn á lausn minni og Þorvald-
ar á fiskveiðivandanum er sá, að ég
vil afhenda öllum núverandi útgerð-
arfyrirtækjum kvóta til fullrar eign-
ar og frjálsrar endursölu í samræmi
við fyrri veiðar (eins og gert er í
aðalatriðum samkvæmt núverandi
lögum um kvótakerfí), en hann vill,
að ríkið bjóði kvótana tafarlaust
upp. Lausn mín leiðir til þess, að
hagkvæmari útgerðarfyrirtæki
kaupa kvóta af hinum óhagkvæm-
ari, en með því er einmitt tekið tillit
til hagsmuna þeirra, sem viðriðnir
era óhagkvæmari fyrirtækin, þar
sem þeir fá þó í sinn hlut andvirði
kvótanna og geta notað það til að
koma undir sig fótunum annars stað-
ar. Þeir eru smám saman keyptir
út úr sjávarútvegi með friðsamlegum
hætti, en neyðast ekki til þess að
Bókaútgáfa Menningarsjóðs:
Seinna bindi Hafrann-
sókna við Island komið út
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Á myndinni eru þeir, sem stóðu að útgáfu seinna bindis Hafrann-
sókna við ísland. Jón Jónsson fiskifræðingur og höfundur bókarinn-
ar situr við borðsendann.
BÓKAÚTGÁFA Menningarsjóðs
hefur gefið út seinna bindi ritsins
Hafrannsóknir við Island eftir
Jón Jónsson fiskifræðing og fyrr-
verandi forsljóra Hafrannsókna-
stofnunar. Bókin fjallar um tíma-
bilið frá árinu 1937 til okkar
daga. Fyrra bindi Hafrannsókna
við Island kom út árið 1988 en
þar var rakin saga þessara mála
frá öndverðu til ársins 1937.
Jón Jónsson fiskifræðingur veitti
íslenskum hafrannsóknum forystu
á árunum 1954-1984, sem vartími
mikilla umbrota í íslenskum sjávar-
útvegi og ber þar hæst útfærslu
fiskveiðilögsögunnar en rannsóknir
á ástandi helstu nytjastofna okkar
komu þar mikið við sögu.
í bókinni Hafrannsóknir við ís-
land II dregur höfundur saman ár-
angur hafrannsókna við ísland und-
anfarin fímmtíu ár og fjallar um
alla helstu þætti hafrannsókna, eðli-
og efnafræði sjávar, jarðfræði land-
grunnsins, þátt plöntu- og dýrasvifs
í vistfræði hafsins, hryggleysingja,
alla nytjafiska, hvali og seli. Þá er
greint frá rannsóknum á veiðarfær-
um og áhrifum þeirra á einstakar
tegundir, leit að nýjum fiskimiðum,
svo og síldar-, loðnu- og rækjuleit.
Einnig er sagt frá friðunaraðgerð-
um íslendinga, allt frá fyrstu hug-
myndum manna um takmörk veiða
í Faxaflóa fyrir 120 áram til áhrifa
af útfærslu fiskveiðilögsögunnar í
200 sjómílur.
Hannes Hólmsteinn Gissurarson
„Hin raunverulega
spurning er, hvort
þetta fé á að renna í
ríkissjóð til viðbótar
þeim áttatíu milljörð-
um, sem 38 manna
meirihluti á Alþingi
hefur til ráðstöfunar,
eða hvort það á að
renna í vasa um 2.000
eigenda hlutafjár í út-
gerðarfyrirtækjum.“
hætta starfsemi sinni tafarlaust.
Gerir Þorvaldur ráð fyrir því, að
aðlögun fólks að breyttum aðstæð-
um verði ríkinu kostnaðarlaus, verði
óhagkvæm fyrirtæki vinsuð úr í
uppboði? Býst hann við því, að til-
hneiging stjómmálamanna til að
bjarga óhagkvæmum fyrirtækjum
verði minni við skipan hans en mína?
í þriðja lagi má ekki gleyma því sem
þegar hefur raunar verið bent á, að
tíu milljarðar í klóm 33 atvinnu-
stjórnmálamanna era líklegir til að
gefa miklu minna af sér en tíu millj-
arðar í höndum 2.000 útgerðaraðila.
Þegar við metum hagfræðilega sam-
an ólíkar lausnir, megum við ekki
gleyma því, að fjármunir gefa mis-
jafnlega mikið af sér í höndum ólíkra
aðila.
III.
Með hrópum sínum og köllum
draga þjóðnýtingarsinnar í sjávarút-
vegi athygli frá þremur aðalatriðum,
sem allir raunverulegir hagfræðing-
ar ættu að hafa mestan áhuga á.
Fyndi ríkið nýja og gjöfula tekjulind,
væri því í fyrsta lagi slegið á frest
að komá á sæmilegum aga í ríkis-
fjármálum. Ríkissjóður Islands er
rekinn með halla, útgjöld fara á
þeim bæ langt fram úr tekjum.
Tvenns konar viðbrögð eru hugsan-
leg við þessum vanda. Önnur era
viðbrögð lýðskrumara og sósíalista.
Þau eru að svipast um eftir nýjum
tekjustofnum, bæta sífellt við nýjum
sköttum og gjöldum. Þessir menn
sjá glytta í gull í sjávarútvegi, og
þeir ætla sér að klófesta það með
veiðigjöldum. Hin viðbrögðin eru að
lækka útgjöld, hagræða og spara,
selja ríkisfyrirtæki, þar sem það á
við, og setja upp verð fyrir opinbera
þjónustu, þar sem það er eðlilegt
(til dæmis í Háskóla Islands). _Er það
ekki miklu skynsamlegra? I öðra
lagi skiptir langmestu máli, að nú-
verandi kvótakerfi fái að skila
árangri, en það merkir, að beijast
verður með öllum tiltækum ráðum
gegn tilhneigingu stjórnmálamanna
og hagsmunahópa til að halda óhag-
kvæmum fyrirtækjum á floti með
beinum og óbeinum styrkjum.
Kvótakerfið getur sjálfkrafa vinsað
út þau fyrirtæki, sem ættu að hætta
starfsemi sinni. Ættu íslenskir hag-
fræðingar ekki að einbeita sér að
því að rökstyðja fijálsa verslun með.
kvótana, þar sem þeir færast í hend-
ur þeirra, sem best kunna með þá
að fara, jafnvel þótt það merki, að
einstök fyrirtæki og jafnvel sjávar-
þorp hverfi smám saman úr sög-
unni? Ættu þeir ekki að standa vörð
um þann vísi að fijálsum markaði,
sem nú er að myndast?
Þriðja atriðið snýr að útlöndum.
Hagfræðin kennir okkur, að í fijáls-
um viðskiptum komist gæði og gögn
jarðarinnar í hendur þeirra, sem
mesta þörf hafa fyrir þau, því að
þeir bjóða hæst verð fyrir þau. Þetta
lögmál gildir eins um kvóta og veiði-
leyfi í íslenskri fiskveiðilögsögu og
allt annað. Þeir einir afneita þessu
lögmáli, sem taka sérhagsmuni fram
yfir almenn sannindi, til dæmis
vegna þess að þeir teljast sjálfir til
einhvers hagsmunahóps eða fá greitt
fyrir að ganga erinda hans. Ég sé
aðeins ein gild andmæli við því að
heimila sölu veiðileyfa úr landi, til
dæmis til fyrirtækja í Evrópubanda-
laginu'. Þau eru, að nú sé markaður-
inn ekki raunveralega fijáls, þar sem
sjávarútvegur í mörgum Évrópu-
löndum njóti verulegra opinberra
styrkja og ívilnana. Á meðan svo er,
kann vissulega að vera eðlilegt að
banna eða skilorðsbinda sölu veiði-
leyfa til útlanda. Væri markaðurinn
fijáls, væri hins vegar óeðlilegt að
hindra sölu veiðileyfa. En rekast hér
á sérhagsmunir íslendinga sem hóps
og almenn hagfræðileg sannindi?
Aðeins þegar til skamms tíma er lit-
ið. Aðalatriðið er, að íslenskur sjáv-
arútvegur sé samkeppnisfær við
sjávarútveg í öðrum löndum. Það
merkir, að íslensk útgerðarfyrirtæki
þurfa að vera svo vel rekin, að þau
geti boðið sama verð fyrir veiðileyfi
á fijálsum markaði og erlend útgerð-
arfyrirtæki. Þá þurfa þau og um
leið íslendingar allir ekki að óttast
frelsi til að selja veiðileyfi á alþjóð-
legum markaði. Hér væri frelsið ís-
lendingum hæfilegt aðhald. Án þess
yrði Island allt að vernduðum vinnu-
stað. (Það er síðan annað mál, en
skylt þessu, að bann við söiu veiði-
leyfa til útlendinga mun alltaf mis-
takast, þar sem tiltölulega auðvelt
er að fara í kringum það.)
Það má Þorvaldur Gylfason eiga,
þótt ég sé ekki sammála honum um
allt, að um þetta hefur hann hug-
rekki til að segja það, sem segja
þarf: Ftjáls verslun með veiðileyfi
eða kvóta nær ekki fullri hag-
kvæmni, nema hún sé alftjáls. Þeir
Mogunblaðsmenn virðast á hinn
bóginn vilja gera ísland allt að
vernduðum vinnustað. En við eigum
ekki eða þurfum að skríða í skjól
kvótasöluhafta. Hinn fijálsi markað-
ur er eins og stormurinn í kvæði
Hannesar Hafsteins. Hann bugar að
vísu og brýtur gráfeysknu kvistina,
en hann treystir bjarkirnar, um leið
og hann þýtur. Ég trúi á lífsmátt
íslensks sjávarútvegs, fái hann að
vera í friði fyrir stjórnmálamönnum
og mannkynsfrelsurum, hinu há-
væra fólki með prófskírteini sín og
flokksskírteini. Islenskur sjávarút-
vegur er ekki eins og gráfeyskinn
kvistur, heldur sem ilmandi björk.
Höfundur er lektor í
stjórnmálafræði í
Félagsvísindadeild Háskóla
íslands.
Aths. ritstj.
Hinn 11. ágúst 1979 sagði Ólafur
Björnsson, prófessor í grein í Morg-
unblaðinu:
„Hugmyndir þær um auðlinda-
skatt sem ræddar hafa verið nokkur
undanfarin ár hér á landi finnast
mér athyglisverðar. Fyrir um það
bil 60 árum setti danskur prófessor
í hagfræði, Jens Warming að nafni,
fram þá kenningu að mikil hætta
væri á ofnýtingu fiskimiða þar sem
enginn hafði eignarhald á þeim með
rétti til þess að takmarka nýtingu
þeirra. Öðru máli gegndi um auðlind-
ir á landi.
Þessi kenning liggur að baki hug-
myndinni um auðlindaskatt. Auðvit-
að er hægt að takmarka sóknina
með beinum bönnum og kvótum.
Auðlindaskattur þýðir aftur á móti
að markaðsöflunum er beitt til þess
að takmarka sóknina. Getan og vilj-
inn til þess að greiða auðlindaskatt
ræður því þá hveijir stunda veiðarn-
ar. Deilan um réttmæti auðlinda-
skattsins er því skyld deilunni um
það hvort takmarka skuli innflutning
með innflutningsleyfum eða með því
að skrá rétt gengi en láta síðan fram-
boð og eftirspurn ráða.“
Hvort endurgjald fyrir rétt til þess
að nýta fiskimiðin er nefnt auðlinda-
skattur eða veiðileyfi skiptir ekki
máli. En með tilvísun til framan-
greinds er full ástæða til að spyija
greinarhöfund hvort hann telji Olaf
Björnsson vera sósíalista?