Morgunblaðið - 20.08.1991, Qupperneq 16

16
MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 20. ÁGÚST 1991
VALDARANIÐ I KREML -
Viðbrögð í Austur-Evrópu
Eystrasaltsríkin;
Sjónvarps- og útvarps-
stöðvar hemumdar
Stokkhólmi, Moskvu, Kaupmannahöfn. Reuter, The Daily Telegraph.
LEIÐTOGAR Eystrasaltsríkjanna fordæmdu í gær valdarán neyðar-
nefndarinnar í Sovétríkjunum. Sovéskar hersveitir héldu innreið sína
í höfuðborgir Eystrasaltsríkjanna þriggja, lokuðu fyrir samgöngur úr
lofti og frá sjó og hernumu sjónvarp- og útvarpsstöðvar. Svo virðist
sem Fjodor Kúsmín, yfirmaður sovéska heraflans í Eystrasaltsríkjun-
um, sé formaður sérstakrar neyðarnefndar sem fer með öll völd í
Eystrasaltsríkjunum. Að sögn Janis Jurkans, utanríkisráðherra Lett-
lands, hótaði Kúsmín forseta Lettlands handtöku ef hann færi ekki
eftir tilskipunum hinna nýju yfirvalda í Sovétríkjunum. Forseti Eist-
lands neitaði að fara að tilmælum Kúsmíns.
Vitautas Landsbergis, forseti Lit-
háen, bað Sameinuðu þjóðirnar og
önnur ríki heims um að „láta harm-
leikina í Búdapest og Prag ekki end-
urtaka sig“. Hann sagði við frétta-
menn að almenningur í Litháen
myndi bregðast við hernáminu með
„friðsamlegri mótspyrnu".
Að sögn Jurkans skýrði Kúsmín
Anatólís Gorbúnovs, forseta Lett-
lands, frá því að nýir valdhafar sætu
við stjómvölinn í Kreml og hótaði
að taka hann höndum ef hann sýndi
ekki samvinnulipurð. Óstaðfestar
fregnir herma að Kúsmín hafi sett
forsetum Eistlands og Litháens svip-
aða kosti.
Eistlenska fréttastofan ETA
skýrði í gær frá því að Kúsmín hefði
skipað forseta landsins, Arnold Ruut-
el, að leysa upp alla hemaðastarf-
semi í Eistlandi og banna mótmæli.
Ruutel neitaði þessu. „Ég mun setja
höfuð mitt á höggstokkinn ef þörf
krefur, því við getum ekki gefið eft-
ir. Við verðum að mótmæla harðlega
svo að heimurinn sjái afstöðu okkar,
en ekki á þann hátt að lífi þjóðarinn-
ar stafi hætta af,“ hafði fréttastofan
eftir honum.
Morgunblaðið náði sambandi við
Ramunas Bogdanas, ráðgjafa Lands-
bergis, í gær og spurði hann hvernig
staða mála væri í Litháen.
„Hér í borginni og í lýðveldinu
hefur herinn haft mikil umsvif í dag
[í gær]. Sjónvarpsstöðin var hertekin
og útsendingar hennar stöðvaðar. í
þinginu er sérstök stjónvarpsstöð
sem sendir einungis innan borgar-
marka Vilníus. Fyrir skömmu her-
námu vopnaðar sveitir símstöð lands-
ins, en starfsemi hennar hefur ekki
verið stöðvuð. Höfninni hefur verið
iokað."
— Hvaða áhrif telur þú að atburð-
irnir hafi á sjálfstæðisbaráttu ykkar?
„Ef nefndin sem nú fer með völd
í Sovétríkjunum heldur þeim völdum
mun það hafa áhrif um alla heims-
byggðina. En í yfirlýsingu frá forset-
anum [Gennadíj Janajev] segir að
tilskipanir nefndarinnar gildi í öllum
Sovétríkjunum."
— Hver hafa viðbrögð manna í
Litháen verið við valdatöku nefndar-
innar? Styður fólkið Míkhaíl Gorb-
atsjov?
_„Hér er ekki um stuðning við eina
ákveðna persónu að ræða, heldur við
almenn grundvallaratriði. Ég held
sjálfur að harðlínumönnum muni
ekki takast að halda völdum.“
Reuter
Sovéskir bryndrekar á ferð um Vilníus, höfuðborg Litháens, í gær. Herinn var sendur á vettvang til
höfuðborga Eystrasaltsríkjanna í kjölfar valdaránsins.
Viðbrög’ð ráðamanna Sovét-
lýðveldanna mismunandi
Nikósía^ Moskva, Búkarest. Reuter.
VIÐBRÖGÐ leiðtoga lýðvelda innan Sovétríkjanna við valdatöku
harðlínumanna voru ekki á einn veg. í Moldovu var hún fordæmd og
núverandi stjórn Sovétríkjanna sögð ólögleg. í Úkraínu var hvatt til
þess að fólk sýndi stillingu og forðaðist verkföll en í Azerbajdzhan var
yfirtöku harðlinuafla fagnað og 1
Míkhaíls Gorbatsjovs, sem valdið
undanförnum árum.
í Moldovu fordæmdu ráðamenn
valdatökuna og vísuðu til hennar sem
valdaráns. „Yfirtaka harðlínumanna
er valdarán og hin nýja stjórn Sov-
étríkjanna er ólögleg," var haft eftir
Ion Hadirca þingforseta á
moldovíska þinginu, í útvarpi í gær.
„Við fordæmum valdaránið og mun-
um ekki láta það hafa áhrif á stjórn
iin sögð eðlileg afleiðmg af stefnu
hefði glundroða í Sovétríkjunum á
lýðveldisins," sagði Hadirea.
Leoníd Kravtsjúk, leiðtogi Úkr-
aínu, bað fólk að sýna stillingu og
hvatti það til að hefja ekki verkföll.
„Ég bið ykkur að sýna kænsku, vera
róleg og forðast aðgerðir sem valdið
gætu óstöðugleika," sagði Kravtsjúk
í sjónvarpi í gær.
Forseti Sovétlýðveldisins Az-
erbajdzhan, Ajaz Mútalíbov, sagðist
fagna brottvikningu Gorbatsjovs.
Mútalíbov, sem þessa dagana er í
heimsókn í íran, sagði í samtali við
írönsku fréttastofuna IRNA að yfir-
taka harðlínumanna væri „eðlileg
afleiðing þeirrar stefnu sem valdið
hefur glundroða í Sovétríkjunum á
undanförnum árum.“ „Við fögnum
þessari þróun,“ sagði Mútalíbov og
bætti við að hún myndi hvorki hafa
áhrif á utanríkisstefnu Sovétríkjanna
né hafa neikvæð áhrif í Azerbajdz-
han.
Sendiherra Islands á blaðamannafundi Jeltsíns:
Forseti Rússa kveður
skyldu sína að veijast
BORÍS Jeltsín, forseti rússneska sambandslýðveldisins, boðaði til
blaðamannafundar í morgun þar sem hann gaf út yfirlýsingu um
valdaránið í Kreml og skoraði á Rússa að leggja niður vinnu í
mótmælaskyni. Meðal viðstaddra voru sendiherrar ýmissa erlendra
ríkja, þar á meðaJ Ólafur Egilsson, sendiherra íslands í Moskvu. í
viðtali Morgunblaðsins við Ólaf kom fram að Jeltsín gæti ekki leng-
ur náð sambandi við umheiminn og að í gærmorgun hefði verið
reynt að meina honum aðgang að skrifstofu sinni.
Ólafur fékk boð um að blaða-
mannafundurinn yrði haldinn
klukkan ellefu í gærmorgun að
staðartíma. Á þeim fundi var valda-
tökunni mótmælt og fólk hvatt til
að leggja niður vinnu. Á öðrum
fundi, sem haldinn var skömmu
síðar var lesin yfirlýsing, sem und-
irrituð var af Jeltsín, ívan Sílajev,
forsætisráðherra Rússlands, einnig
af starfandi forseta rússneska
þingsins.
Ólöglegt valdarán
Þeir lýstu yfir því að valdaránið
væri ólöglegt, allar ákvarðanir ný-
skipaðrar stjórnamefndar væru
ólöglegar, fólk ætti að leggja niður
vinnu og hermenn að hunsa yfir-
boðara sína.
Ólafur sagði að á blaðamanna-
fundinum hefði Jeltsín sagt að hann
hygðist ekki ætla að leggja árar í
bát: „Ég er kosinn af fólkinu og
ætla ekki að bregðast skyldu
minni," sagði Jeltsín. Hann skoraði
á fólk að fara í verkfall og koma
ekki til vinnu fyrr en árangur
næðist gegn valdaræningjunum.
Að sögn Ólafs meinuðu vopnaðir
öryggisverðir Jeltsín aðgang að
skrifstofu sinni þegar hann kom
til vinnu í morgun og var honum
ekki hlewt inn fyrr en eftir nokk-
urt þóf. Olafur hafði jafnframt eft-
ir Jeltsín að skorið hefði verið á
símasamband hans við umheiminn.
Jeltsín hefði náð tali af þingforset-
um Úkraínu og Kazakhstan
snemma í gærmorgun, en eftir það
hefði honum hvorki tekist að
hringja innanlands né utan.
Jeltsín ræddi við Gorbatsjov
Jeltsín greindi frá því að hann
hefði rætt við Míkhaíl Gorbatsjov
í síma þar sem hann var í sum-
arfríi á Krímskaga á föstudag.
Hefði Gorbatsjov þá verið við góða
heilsu og ætlað að koma til Moskvu
í gær til þess að ganga frá nýja
sambandssáttmálanum. Gennadíj
Janajev varaforseti, sem tekinn er
við völdum, sagði á blaðamanna-
fundi í gær að hin nýja neyðar-
nefnd ríkisins hefði verið skipuð
vegna heilsubrests Gorbatsjovs.
Jeltsín lýsti yfir því síðdegis í
gær að hann ætlaði að yfirtaka
stjórn öryggislögreglunnar KGB og
þess hluta sovéska hersins, sem
staðsettur er í Rússlandi. Rússar
hafa ekki yfir her að ráða. Að sögn
Ólafs kom fram á fundinum að
Rússland hefði aðeins lið 400 ör-
yggisvarða undir vopnum.
Þegar seinni blaðamannafundin-
um lauk um klukkan hálf eitt sagði
Jeltsín að um 50 skriðdrekar væru
komnir inn í Moskvu. Að sögn Ól-
afs ráðlagði hann mönnum að
hverfa úr húsinu, þar sem blaða-
mannafundurinn var haldinn. Sjálf-
ur kvaðst Jeltsín ætla að vera þar
áfram ásamt samsstarfsmönnum
sínum.
Ólafur sagði að kyrrlátt hefði
verið í Moskvu fram eftir morgni
í gær. „Útvarpsrás, sem sendir út
fréttir á ensku, hætti fréttasend-
ingum og aðeins var leikin klassísk
tónlist til klukkan tíu þegar lýst
var yfir því að Gorbatsjov hefði
verið vikið frá,“ sagði Ólafur. „Þar
var ástandinu í landinu lýst og
sagt að grípa hefði þurft til að-
gerða.“
Stefán L. Stefánsson, sendiráðs-
ritari í Moskvu, sagði að allt annað
yfirbragð væri á útsendingum
Moskvuútvarpsins á ensku en verið
hefði fyrir valdaránið. Nú væru
aðeins fréttir á hálftíma fresti og
þess á milli væri leikin tónlist.
Fréttirnar væru mjög einhæfar.
„Það er greint frá yfirlýsingum
stjórnamefndarinnar, en ekkert
sagt um það sem er að gerast á
götum úti,“ sagði Stefán. „Það er
meiri upplýsingar að hafa um at-
burði utan Sovétríkjanna en inn-
an.“
Stefán sagði þegar komið var
undir kvöld í gær hefði verið um-
Ólafur Egilsson, sendiiherra ís-
lands í Moskvu.
ferðaröngþveiti í borginni. Hann
sagði að á yfirborðinu hefði virst
sem allt væri með felldu þegar
hann var á leið í sendiráðið, en
hann býr annars staðar í Moskvu.
Þó hefði hann séð skriðdreka í hlið-
argötu. „Síðdegis var hins vegar
nokkrum aðalgötum lokað," sagði
Stefán, „og nú er umferðarteppa í
borginni. Eg efast um að hægt
væri að komast um götur borgar-
innar á skriðdrekum." Stefán
kvaðst hafa fregnað að um 150
bryndrekar hefðu verið á leið niður
götuna Kalínín Prospekt í átt til
Kremlar.
Ólafur sagði að þegar skriðdrek-
unum hefði verið ekið inn í borgina
hefði fólk brugðist við með því að
stökkva upp á þá og gera hróp að
hermönnunum, sem stýrðu þeim.
Að sögn Ólafs er ógerningur að
segja til um framhald þessara mála.
Hann vissi ekki til þess að komið
hefði til átaka. Hins vegar gæti
allt gerst. Neyðarnefndin hefði lýst
yfir því klukkan tvö í gær að mönn-
um bæri skylda til að hlýða, stjórn-
völdum Sovétlýðvelda yrði vikið frá
ef þau óhlýðnuðust fyrirskipunum,
og verkföll væru bönnuð.
Ólafur sagði að orðrómur hefði
verið um að Gorbatsjov yrði bolað
frá fyrir miðstjórnarfundinn í júlí.
Þá leiddi sendiherrann getum að
því að ákvörðun Jeltsíns um að
banna veru sérstakra útsendara
kommúnistaflokksins á vinnustöð-
um í Rússlandi hefði veikt flokkinn
og sennilega átt þátt í því að and-
stæðingar Gorbatsjovs létu til skar-
ar skríða í gær.
Yfirlýsing Jeltsíns
í yfirlýsingunni, sem ráðamenn
sovétlýðveldisins Rússlands gáfu
út í gær, sagði að valdaránið bryti
í bága við stjómarskrána og væri
ólöglegt. Hægrisinnaðir íhalds-
menn hefðu rænt völdum og nú
væri umbótum í Sovétríkjunum
stefnt í hættu. Fyrri stjóm, undir
forystu Gorbatsjovs, hefði ekki ver-
ið lögleg, en hún hefði unnið að
umbótum og stefnt í átt að auknu
lýðræði með það að leiðarljósi að
fólkið gæti sjálft ráðið örlögum
sínum.
Ráðamenn Rússlands sögðu í
yfirlýsingunni að sambandssátt-
málinn, sem undirrita átti í dag,
hefði skotið andstæðingum umbóta
skelk í bringu. Ótti þeirra við sátt-
málann og fyrirhugaða valddreif-
ingu frá kerfi miðstýringar til auk-
inna yfirráða Sovétlýðveldanna í
eigin málum hefði knúið þá til þess
að láta til skarar skríða.
í yfirlýsingunni kom fram að
ekki væri hægt að sætta sig við
valdbeitingu. Þetta valdarán myndi
grafa undan trúnaðartrausti og
orðstír Sovétríkjanna og gæti leitt
til þess að þau einangruðust á al-
þjóðavettvangi. Tækju því leiðtogar
Rússlands sér rétt til þess að lýsa
neyðamefndina ólöglega, sem og
allar ákvarðanir hennar.
Eins og áður segir skoraði Jeltsín
á almenning að leggja niður vinnu.
Jafnframt krafðist hann þess að
fulltrúaþingið yrði kallað saman til
aukafundar ög hvatti hermenn til
að hlýða ekki skipunum yfirmanna
sinna.